बिहार
सतीश प्रसाद सिंह: बिहार के सबसे अल्पकालिक मुख्यमंत्री
- 30 Jul 2025
- 57 min read
चर्चा में क्यों?
जैसे-जैसे बिहार 2025 के विधानसभा चुनावों की ओर बढ़ रहा है, राज्य के राजनीतिक इतिहास पर पुनः चर्चा हो रही है, विशेष रूप से इसके प्रमुख नेताओं पर ध्यान केंद्रित किया जा रहा है।
- इन्हीं में से एक सतीश प्रसाद सिंह, जो बिहार के छठवें मुख्यमंत्री थे, अपने सबसे कम कार्यकाल के लिये प्रसिद्ध हैं। उन्होंने केवल 4 दिन तक मुख्यमंत्री पद का दायित्व संभाला था।
मुख्य बिंदु
- मुख्यमंत्री के रूप में सबसे कम कार्यकाल:
- सतीश प्रसाद सिंह ने मात्र चार दिनों तक बिहार के मुख्यमंत्री पद पर कार्य कर इतिहास रच दिया। उन्होंने 28 जनवरी 1968 से 1 फरवरी 1968 तक यह पद संभाला।
- उनका कार्यकाल राजनीतिक अस्थिरता से चिह्नित रहा और उन्हें बी.पी. मंडल के उदय से पूर्व अंतरिम मुख्यमंत्री के रूप में नियुक्त किया गया था।
- राजनीतिक शुरुआत:
- खगड़िया में जन्मे सतीश प्रसाद सिंह कम उम्र से ही समाजवादी विचारधाराओं से अत्यधिक प्रभावित थे।
- उनका राजनीतिक जीवन सामाजिक न्याय और किसानों के हितों के प्रति समर्पण से प्रेरित रहा।
सबसे लंबे समय तक सेवा देने वाले मुख्यमंत्री
- नीतीश कुमार वर्तमान में बिहार के सबसे लंबे कार्यकाल वाले मुख्यमंत्री हैं। वर्ष 2025 तक उनका कुल कार्यकाल 18 वर्ष से अधिक का हो चुका है।
- उन्होंने श्रीकृष्ण सिंह का पूर्व रिकॉर्ड तोड़ा, जिन्होंने 17 वर्ष एवं 52 दिन तक मुख्यमंत्री पद पर कार्य किया था।
- सबसे लंबा निरंतर कार्यकाल:
- इस श्रेणी में रिकॉर्ड अब भी श्रीकृष्ण सिंह के नाम है, जिन्होंने लगातार 14 वर्ष एवं 314 दिन तक मुख्यमंत्री पद पर सेवा दी।
- नीतीश कुमार का सबसे लंबा सतत् कार्यकाल 8 वर्ष एवं 239 दिन (2005–2014; बीच में जीतन राम माँझी द्वारा संक्षिप्त कार्यकाल) रहा है।
- अधिकतम शपथ लेने वाले मुख्यमंत्री:
- नीतीश कुमार ने अब तक बिहार के मुख्यमंत्री पद की 9 बार शपथ ली है, जो किसी भी मुख्यमंत्री द्वारा लिया गया सर्वाधिक शपथ ग्रहण है।
- राष्ट्रपति शासन
- बिहार में राज्य के गठन के बाद से अब तक 8 बार राष्ट्रपति शासन लगाया गया है।
- कुल मिलाकर राज्य में अब तक 37 कार्यकाल हो चुके हैं, जिनमें ये 8 राष्ट्रपति शासन अवधि शामिल हैं।
नोट:
- भारत सरकार अधिनियम, 1935 के अंतर्गत ब्रिटिश भारत में प्रांतीय सरकारों के प्रमुखों को मुख्यमंत्री नहीं बल्कि प्रधानमंत्री या प्रीमियर कहा जाता था।
- मोहम्मद युनुस (1 अप्रैल 1937 – 19 जुलाई 1937) बिहार प्रांत के पहले प्रधानमंत्री बने और उन्होंने 109 दिन तक मुस्लिम इंडिपेंडेंट पार्टी के तहत यह पद संभाला।
- उल्लेखनीय है कि वे पूरे ब्रिटिश भारत में इस पद की शपथ लेने वाले पहले व्यक्ति थे।
बिहार के मुख्यमंत्रियों की सूची (1947-2025)
क्र. सं. |
नाम |
कार्यकाल |
राजनीतिक दल/गठबंधन |
1 |
श्री कृष्ण सिन्हा |
15 अगस्त 1947– 31 जनवरी 1961 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
2 |
दीप नारायण सिंह |
1 फरवरी 1961 – 18 फरवरी 1961 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
3 |
बिनोदानंद झा |
18 फरवरी 1961 – 2 अक्तूबर 1963 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
4 |
कृष्ण बल्लभ सहाय |
2 अक्तूबर 1963 – 5 मार्च 1967 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
5 |
महामाया प्रसाद सिन्हा |
5 मार्च 1967 – 28 जनवरी 1968 |
जन क्रांति दल |
6 |
सतीश प्रसाद सिंह |
28 जनवरी 1968 – 1 फरवरी 1968 |
शोषित दल |
7 |
बिंदेश्वरी प्रसाद मंडल (बीपी मंडल) |
1 फरवरी 1968 – 22 मार्च 1968 |
शोषित दल |
— |
राष्ट्रपति शासन |
29 जून 1968 – 26 फरवरी 1969 |
— |
8 |
हरिहर सिंह |
26 फरवरी 1969 – 22 जून 1969 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
9 |
भोला पासवान शास्त्री |
22 जून 1969 – 4 जुलाई 1969 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
— |
राष्ट्रपति शासन |
4 जुलाई 1969 – 16 फरवरी 1970 |
— |
10 |
दरोगा प्रसाद राय |
16 फरवरी 1970 – 22 दिसंबर 1970 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
11 |
कर्पूरी ठाकुर |
22 दिसंबर 1970 – 2 जून 1971 |
संयुक्त सोशलिस्ट पार्टी |
12 |
भोला पासवान शास्त्री |
2 जून 1971 – 9 जनवरी 1972 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
— |
राष्ट्रपति शासन |
9 जनवरी 1972 – 19 मार्च 1972 |
— |
13 |
केदार पांडे |
19 मार्च 1972 – 2 जुलाई 1973 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
14 |
अब्दुल गफूर |
2 जुलाई 1973 – 11 अप्रैल 1975 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
15 |
जगन्नाथ मिश्रा |
11 अप्रैल 1975 – 30 अप्रैल 1977 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
— |
राष्ट्रपति शासन |
30 अप्रैल 1977 – 24 जून 1977 |
— |
16 |
कर्पूरी ठाकुर |
24 जून 1977 – 21 अप्रैल 1979 |
जनता पार्टी |
17 |
राम सुंदर दास |
21 अप्रैल 1979 – 17 फरवरी 1980 |
जनता पार्टी (सेक्युलर) |
— |
राष्ट्रपति शासन |
17 फरवरी 1980 – 8 जून 1980 |
— |
18 |
जगन्नाथ मिश्रा |
8 जून 1980 – 14 अगस्त 1983 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
19 |
चंद्रशेखर सिंह |
14 अगस्त 1983 – 12 मार्च 1985 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
20 |
बिंदेश्वरी दुबे |
12 मार्च 1985 – 13 फरवरी 1988 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
21 |
भागवत झा आज़ाद |
14 फरवरी 1988 – 10 मार्च 1989 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
22 |
सत्येंद्र नारायण सिन्हा |
11 मार्च 1989 – 6 दिसंबर 1989 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
23 |
जगन्नाथ मिश्रा |
6 दिसंबर 1989 – 10 मार्च 1990 |
भारतीय राष्ट्रीय कॉन्ग्रेस |
24 |
लालू प्रसाद यादव |
10 मार्च 1990 – 28 मार्च 1995 |
जनता दल |
— |
राष्ट्रपति शासन |
28 मार्च 1995 – 5 अप्रैल 1995 |
— |
25 |
लालू प्रसाद यादव |
5 अप्रैल 1995 – 25 जुलाई 1997 |
जनता दल/राष्ट्रीय जनता दल |
26 |
राबड़ी देवी |
25 जुलाई 1997 – 11 फरवरी 1999 |
राष्ट्रीय जनता दल |
— |
राष्ट्रपति शासन |
11 फरवरी 1999 – 9 मार्च 1999 |
— |
27 |
राबड़ी देवी |
9 मार्च 1999 – 2 मार्च 2000 |
राष्ट्रीय जनता दल |
28 |
नीतीश कुमार |
3 मार्च 2000 – 10 मार्च 2000 |
समता पार्टी |
29 |
राबड़ी देवी |
11 मार्च 2000 – 6 मार्च 2005 |
राष्ट्रीय जनता दल |
— |
राष्ट्रपति शासन |
7 मार्च 2005 – 24 नवंबर 2005 |
— |
30 |
नीतीश कुमार |
24 नवंबर 2005 – 17 मई 2014 |
जनता दल (यूनाइटेड) |
31 |
जीतन राम मांझी |
20 मई 2014 – 22 फरवरी 2015 |
जनता दल (यूनाइटेड) |
32 |
नीतीश कुमार |
22 फरवरी 2015 – 20 नवंबर 2015 |
जनता दल (यूनाइटेड) |
33 |
नीतीश कुमार |
20 नवंबर 2015 – 26 जुलाई 2017 |
जनता दल (यूनाइटेड)-महागठबंधन |
34 |
नीतीश कुमार |
27 जुलाई 2017 – 16 नवंबर 2020 |
जनता दल (यूनाइटेड) - NDA |
35 |
नीतीश कुमार |
16 नवंबर 2020 – 9 अगस्त 2022 |
जनता दल (यूनाइटेड) - NDA |
36 |
नीतीश कुमार |
10 अगस्त 2022 – 28 जनवरी 2024 |
जनता दल (यूनाइटेड)-महागठबंधन |
37 |
नीतीश कुमार |
28 जनवरी 2024 – वर्तमान |
जनता दल (यूनाइटेड) - NDA |