Warning (2) : print_r() expects at least 1 parameter, 0 given [APP/Controller/ArticlesController.php , line 1389 ]Code Context $categories = TableRegistry :: get ( 'categories' );
print_r ();
$lastparam = end ( $this -> request -> params [ 'pass' ]);
$connection = object(Cake\Database\Connection) {
'config' => [
'password' => '*****',
'username' => '*****',
'host' => '*****',
'database' => '*****',
'port' => '*****',
'driver' => 'Cake\Database\Driver\Mysql',
'persistent' => false,
'encoding' => 'utf8',
'timezone' => '',
'flags' => [[maximum depth reached]],
'cacheMetadata' => true,
'log' => false,
'quoteIdentifiers' => false,
'url' => null,
'timeout' => (int) 5,
'name' => 'default'
],
'driver' => object(Cake\Database\Driver\Mysql) {},
'transactionLevel' => (int) 0,
'transactionStarted' => false,
'useSavePoints' => false,
'logQueries' => false,
'logger' => null
}
$keyToSearch = 'hindiloksabha-rajyasabha-discussionsott-platform-and-trai'
$query = 'SELECT * FROM banners WHERE JSON_CONTAINS(is_to_show_on_meta_data,:keyToSearch) = 1 AND status = 1 ORDER BY sortorder'
$statement = object(Cake\Database\Statement\MysqlStatement) {
[protected] _statement => object(PDOStatement) {}
[protected] _driver => object(Cake\Database\Driver\Mysql) {}
[protected] _hasExecuted => false
[protected] _bufferResults => true
}
$banners = []
$miniBanner = []
$caturl = 'loksabha-rajyasabha-discussions'
$actual_link = 'https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai'
$extra_tabs = []
$articles = object(App\Model\Table\ArticlesTable) {
'registryAlias' => 'articles',
'table' => 'articles',
'alias' => 'articles',
'entityClass' => '\Cake\ORM\Entity',
'associations' => [],
'behaviors' => [
(int) 0 => 'Timestamp'
],
'defaultConnection' => 'default',
'connectionName' => 'default'
}
$categories = object(Cake\ORM\Table) {
'registryAlias' => 'categories',
'table' => 'categories',
'alias' => 'categories',
'entityClass' => '\Cake\ORM\Entity',
'associations' => [],
'behaviors' => [],
'defaultConnection' => 'default',
'connectionName' => 'default'
} print_r - [internal], line ??
App\Controller\ArticlesController::articles() - APP/Controller/ArticlesController.php, line 1389
Cake\Controller\Controller::invokeAction() - CORE/src/Controller/Controller.php, line 440
Cake\Http\ActionDispatcher::_invoke() - CORE/src/Http/ActionDispatcher.php, line 119
Cake\Http\ActionDispatcher::dispatch() - CORE/src/Http/ActionDispatcher.php, line 93
Cake\Http\BaseApplication::__invoke() - CORE/src/Http/BaseApplication.php, line 108
Cake\Http\Runner::__invoke() - CORE/src/Http/Runner.php, line 65
Cake\Routing\Middleware\RoutingMiddleware::__invoke() - CORE/src/Routing/Middleware/RoutingMiddleware.php, line 104
Cake\Http\Runner::__invoke() - CORE/src/Http/Runner.php, line 65
Cake\Routing\Middleware\AssetMiddleware::__invoke() - CORE/src/Routing/Middleware/AssetMiddleware.php, line 88
Cake\Http\Runner::__invoke() - CORE/src/Http/Runner.php, line 65
Cake\Error\Middleware\ErrorHandlerMiddleware::__invoke() - CORE/src/Error/Middleware/ErrorHandlerMiddleware.php, line 98
Cake\Http\Runner::__invoke() - CORE/src/Http/Runner.php, line 65
Cake\Http\Runner::run() - CORE/src/Http/Runner.php, line 51
Cake\Http\Server::run() - CORE/src/Http/Server.php, line 81
[main] - ROOT/webroot/index.php, line 58 Warning (512) : Unable to emit headers. Headers sent in file=/var/www/drishtiias.com/public_html/hindi/vendor/cakephp/cakephp/src/Error/Debugger.php line=850 [CORE/src/Http/ResponseEmitter.php , line 48 ]Code Context if ( Configure :: read ( 'debug' )) {
trigger_error ( $message , E_USER_WARNING );
} else {
$response = object(Cake\Http\Response) {
'status' => (int) 200,
'contentType' => 'text/html',
'headers' => [
'Content-Type' => [
[maximum depth reached]
]
],
'file' => null,
'fileRange' => [],
'cookies' => object(Cake\Http\Cookie\CookieCollection) {},
'cacheDirectives' => [],
'body' => '<!DOCTYPE html>
<html lang="en">
<head>
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=utf-8" />
<meta name="viewport" content="width=device-width, initial-scale=1">
<meta name="google-site-verification" content="T8BPOWVB3_clU2T2Wap2B9I4tEthojpBZYEgp2zW7Tk" />
<!-- <meta name="viewport" content="width=device-width, user-scalable=no, initial-scale=1.0, minimum-scale=1.0, maximum-scale=1.0" /> -->
<link href="https://www.drishtiias.com/hindi/favicon.ico" type="image/x-icon" rel="icon"/>
<!--[if ie]><meta content='IE=edge,chrome=1' http-equiv='X-UA-Compatible'/><![endif]-->
<meta name="format-detection" content="telephone=no" />
<link rel="canonical" href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" />
<meta name="robots" content="index,follow">
<meta name="keywords" content="भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण, Telecom Regulatory Authority of India, TRAI, ‘चलचित्र अधिनियम, 1952’, ‘Cinematograph Act,1952’ ‘केंद्रीय फिल्म प्रमाणन बोर्ड’, ‘Central Board of Film Certification, CBFC’ ‘केबल टीवी नेटवर्क (विनियमन) अधिनियम, 1995’, आचार सहिंता, Code of Conduct, ओवर द टॉप', Over The Top, OTT" />
<meta name="description" content="हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण ( Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी।" />
<meta property="og:type" content="article" />
<meta property="og:title" content="OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI - Drishti IAS" />
<meta property="og:description" content="हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण ( Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी।" />
<meta property="og:image" content="https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/drishti-dual-logo.jpg" />
<meta property="og:url" content="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" />
<meta property="og:site_name" content="Drishti IAS" />
<meta name="twitter:title" content="OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI - Drishti IAS">
<meta name="twitter:description" content="हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण ( Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी।">
<meta name="twitter:image" content="https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/drishti-dual-logo.jpg">
<meta name="twitter:site" content="Drishti IAS">
<meta name="twitter:creator" content="Drishti IAS">
<meta name="facebook-domain-verification" content="sxa6keafeqv68530rmdvc3suj228cb" />
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<style>
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a {
width: 32.5%;
}
.statepcs .paper-menu a{
width:24.5%;
}
.statepcs .paper-menu.quiz a {
width: 100%;
background:linear-gradient(to right, #ed4757, #dd4c76);
}
.statepcs .paper-menu.quiz a:hover {
width: 100%;
background:linear-gradient(135deg, #27adb9 0%, #27b999 76%);
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a.state-pcs-quiz {
display:none;
}
.statepcs .paper-menu a.state-pcs-quiz {
display:none;
}
.statepcs .submenu ul li {
width: auto;
display: inline-block;
position: relative;
margin: 0 0 10px;
padding-right: 10px;
padding-left: 0px;
background: transparent;
font-size: 18px;
color: #000;
line-height: 1.6;
}
.statepcs .submenu ul li a {
color: #000;
font-style: italic;
font-size: 13px;
background-color: #efc08c;
border-radius: 4px;
padding: 5px 8px;
}
.statepcs .submenu ul li a:hover {
color: #000;
}
.statepcs .submenu ul {
margin: -7px 0 20px;
padding-left:0px;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post a
{
width: 37px;
height: 37px;
display: inline-block;
border: 1px solid #cfcfcf;
margin-left: 5px;
font-size: 0;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post a.next {
background: url(https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/icons/icon-arrow-right.png) no-repeat center center;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post a.prev {
background: url(https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/icons/icon-arrow-left.png) no-repeat center center;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post {
position: absolute;
right: 30px;
top: 11px;
}
.starRating{
margin-top: -13px;
margin-bottom: 22px;
}
.starRating i{
font-size:11px;
color:#000;
}
.checked {
color: orange;
font-size:14px;
}
.unchecked {
color: #9e9e9e9e;
font-size:14px;
}
@media all and (max-width:767px) {
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a.state-pcs-quiz {
display:block;
width:100%;
background:linear-gradient(to right, #ed4757, #dd4c76);
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a:hover.state-pcs-quiz {
background:linear-gradient(135deg, #27adb9 0%, #27b999 76%);
}
.statepcs .paper-menu a.state-pcs-quiz {
display:block;
width:100%;
background:linear-gradient(to right, #ed4757, #dd4c76);
}
.statepcs .paper-menu a:hover.state-pcs-quiz {
background:linear-gradient(135deg, #27adb9 0%, #27b999 76%);
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a {
width: 49%;
margin-bottom:5px;
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a:last-child {
width: 100%;
}
.statepcs .paper-menu a{
width:49%;
margin-bottom:5px;
padding: 0 22px;
}
}
</style>
<title>OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI - Drishti IAS </title>
<script>(function(w,d,t,r,u){var f,n,i;w[u]=w[u]||[],f=function(){var o={ti:"17388975"};o.q=w[u],w[u]=new UET(o),w[u].push("pageLoad")},n=d.createElement(t),n.src=r,n.async=1,n.onload=n.onreadystatechange=function(){var s=this.readyState;s&&s!=="loaded"&&s!=="complete"||(f(),n.onload=n.onreadystatechange=null)},i=d.getElementsByTagName(t)[0],i.parentNode.insertBefore(n,i)})(window,document,"script","//bat.bing.com/bat.js","uetq");</script>
<!-- Google Tag Manager -->
<script>(function(w,d,s,l,i){w[l]=w[l]||[];w[l].push({'gtm.start':
new Date().getTime(),event:'gtm.js'});var f=d.getElementsByTagName(s)[0],
j=d.createElement(s),dl=l!='dataLayer'?'&l='+l:'';j.async=true;j.src=
'https://www.googletagmanager.com/gtm.js?id='+i+dl;f.parentNode.insertBefore(j,f);
})(window,document,'script','dataLayer','GTM-N343FSV');</script>
<!-- End Google Tag Manager -->
<link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/main.css"/> <link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/custom.css"/> <link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/colorbox.css"/>
<script>var SITEURL='https://www.drishtiias.com/hindi/';</script>
<link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/fancybox.css"/> <link rel="stylesheet" href="//code.jquery.com/ui/1.12.1/themes/base/jquery-ui.css" >
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<link href="https://fonts.googleapis.com/css?family=Noto+Sans:400,700" rel="stylesheet" >
<link href="https://fonts.googleapis.com/css?family=Eczar:400,500,600,700" rel="stylesheet" >
<script src="/hindi/drishti/js/jquery.min.js"></script> <script src='https://www.google.com/recaptcha/api.js' ></script>
<script src="https://www.drishtiias.com/hindi/webroot/admin/js/tinymce/js/tinymce/tinymce.min.js" ></script>
<script src="https://www.drishtiias.com/hindi/webroot/admin/js/tinymce/js/tinymce/jquery.tinymce.min.js" ></script>
<script src="https://www.drishtiias.com/hindi/webroot/admin/js/jquery.nicescroll.js" ></script>
<script src="https://code.jquery.com/ui/1.12.1/jquery-ui.js" ></script>
<script>
$( function() {
$("#accordion").accordion({ heightStyle: "content" });
//$( "#accordion" ).accordion();
} );
</script>
<script type="text/javascript">
// $(function() {
// $("#accordion").niceScroll({ cursorcolor:"#c8c7c7", cursorwidth: "8px", autohidemode: false });
// });
tinymce.init({
selector: 'textarea.ckeditor',
height: 350,
relative_urls: false,
theme: 'modern',
plugins: [
'lists preview','searchreplace wordcount','table','paste textcolor textpattern'
],
toolbar1: 'bold italic | undo redo | alignleft aligncenter alignright alignjustify | bullist numlist outdent indent | preview | fontsizeselect | forecolor | backcolor',
image_advtab: true,
fontsize_formats: '8px 10px 12px 14px 18px 24px 36px',
content_css: [
'//fonts.googleapis.com/css?family=Lato:300,300i,400,400i',
'https://www.drishtiias.com/hindi//drishti/css/main.css',
'https://www.drishtiias.com/hindi//drishti/css/editor.css'
],
paste_preprocess : function(pl, o) {
o.content = strip_tags( o.content,'<p><br><br/><strong><b><ol><ul><h1><h2><h3><h4><h5><li><font>');
},
});
</script>
<!-- Twitter universal website tag code -->
<script>
!function(e,t,n,s,u,a){e.twq||(s=e.twq=function(){s.exe?s.exe.apply(s,arguments):s.queue.push(arguments);
},s.version='1.1',s.queue=[],u=t.createElement(n),u.async=!0,u.src='//static.ads-twitter.com/uwt.js',
a=t.getElementsByTagName(n)[0],a.parentNode.insertBefore(u,a))}(window,document,'script');
// Insert Twitter Pixel ID and Standard Event data below
twq('init','o140x');
twq('track','PageView');
</script>
<!-- End Twitter universal website tag code -->
<link href="https://fonts.googleapis.com/css?family=Roboto:400,300,500,700,900" rel="stylesheet">
<!-- Begin Mailchimp Signup Form -->
<link href="//cdn-images.mailchimp.com/embedcode/horizontal-slim-10_7.css" rel="stylesheet" type="text/css">
<style type="text/css">
#mc_embed_signup{background:#fff; clear:left; font:14px Helvetica,Arial,sans-serif; width:100%;}
/* Add your own Mailchimp form style overrides in your site stylesheet or in this style block.
We recommend moving this block and the preceding CSS link to the HEAD of your HTML file. */
</style>
<!-- <script type="text/javascript" src="//script.crazyegg.com/pages/scripts/0084/3729.js" async="async"></script> -->
<!-- Facebook Pixel Code -->
<script>
!function(f,b,e,v,n,t,s)
{if(f.fbq)return;n=f.fbq=function(){n.callMethod?
n.callMethod.apply(n,arguments):n.queue.push(arguments)};
if(!f._fbq)f._fbq=n;n.push=n;n.loaded=!0;n.version='2.0';
n.queue=[];t=b.createElement(e);t.async=!0;
t.src=v;s=b.getElementsByTagName(e)[0];
s.parentNode.insertBefore(t,s)}(window, document,'script',
'https://connect.facebook.net/en_US/fbevents.js');
fbq('init', '1121724864951499');
fbq('track', 'PageView');
</script>
<noscript><img height="1" width="1" style="display:none"
src="https://www.facebook.com/tr?id=1121724864951499&ev=PageView&noscript=1"
/></noscript>
<!-- End Facebook Pixel Code -->
<style>
#myImg {
border-radius: 5px;
cursor: pointer;
transition: 0.3s;
}
#myImg:hover {opacity: 0.7;}
/* The Modal (background) */
.modal {
display: none; /* Hidden by default */
position: fixed; /* Stay in place */
z-index: 99; /* Sit on top */
padding-top: 100px; /* Location of the box */
left: 0;
top: 0;
width: 100%; /* Full width */
height: 100%; /* Full height */
overflow: auto; /* Enable scroll if needed */
background-color: rgb(0,0,0); /* Fallback color */
background-color: rgba(0,0,0,0.8); /* Black w/ opacity */
}
/* Modal Content (image) */
.modal-content {
margin: auto;
display: block;
width: 80%;
max-width: 600px;
}
/* Caption of Modal Image */
#caption {
margin: auto;
display: block;
width: 80%;
max-width: 700px;
text-align: center;
color: #ccc;
padding: 10px 0;
height: 150px;
}
/* Add Animation */
.modal-content, #caption {
-webkit-animation-name: zoom;
-webkit-animation-duration: 0.6s;
animation-name: zoom;
animation-duration: 0.6s;
}
@-webkit-keyframes zoom {
from {-webkit-transform:scale(0)}
to {-webkit-transform:scale(1)}
}
@keyframes zoom {
from {transform:scale(0)}
to {transform:scale(1)}
}
/* The Close Button */
.close {
position: absolute;
top: 15px;
right: 35px;
color: #f1f1f1;
font-size: 40px;
font-weight: bold;
transition: 0.3s;
}
.close:hover,
.close:focus {
color: #bbb;
text-decoration: none;
cursor: pointer;
}
/* 100% Image Width on Smaller Screens */
@media only screen and (max-width: 700px){
.modal-content {
width: 90%;
}
}
</style>
<style>
.part-register{
width: 45%;
display: inline-block;
text-align: center;
vertical-align: top;
}
.online-pendrive-course.online-course .content-block .part-register .btn-block a.btn.red {
margin-top:20px;
}
@media all and (max-width:767px) {
.part-register{
width: 100%;
}
.online-pendrive-course.online-course .content-block .part-register .btn-block a.btn.red {
margin-top:20px;
line-height:1;
margin:15px 0px 9px!important;
}
}
</style>
<!-- Google Analytics -->
<script async src="https://www.googletagmanager.com/gtag/js?id=UA-44746876-3"></script>
<script>
window.dataLayer = window.dataLayer || [];
function gtag(){dataLayer.push(arguments);}
gtag('js', new Date());
gtag('config', 'UA-44746876-3');
</script>
<script src="https://www.google.com/recaptcha/api.js" async defer></script>
</head>
<body>
<!-- Google Tag Manager (noscript) -->
<noscript><iframe src="https://www.googletagmanager.com/ns.html?id=GTM-N343FSV"
height="0" width="0" style="display:none;visibility:hidden"></iframe></noscript>
<!-- End Google Tag Manager (noscript) -->
<div id="scroll-top"></div>
<div class="mobile-bar">
<style media="screen">
.mobile-bar .fixed{
font-size: 11px !important;
}
</style>
<div class="fixed">
<!-- <a href="tel:9654770770" target="_blank">दृष्टि आईएएस अब इंदौर में भी! अधिक जानकारी के लिये संपर्क करें |</a> <a href="tel:9654770770" style="background-color:#fff;padding:5px;color:#2f2f2f;border-radius:4px;">
<i class="fa fa-phone"> अभी कॉल करें </i>
</a> -->
<a href="tel:9654770770" target="_blank">इंदौर शाखा: IAS और MPPSC फाउंडेशन बैच-शुरुआत क्रमशः 6 मई और 13 मई</a> <a href="tel:9654770770" style="background-color:#fff;padding:5px;color:#2f2f2f;border-radius:4px;"><i class="fa fa-phone"> अभी कॉल करें </i>
<!-- अभी रजिस्टर करें -->
</a>
</div>
</div>
<style media="screen">
.article-list .list-category article ol li .slide img {
width: 100%;
height: 100%;
}
.article-list .list-category article ol li .slide .content a {
padding: 145px 25px 35px;
display: block;
position: relative;
height: 100%;
}
</style>
<div class="top-bar">
<div class="wrapper">
<div class="top-bar--heading">
<span>ध्यान दें:</span>
</div>
<div class="top-bar--anouncements">
<div class="anouncements-slider">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1713254864_UPSC%20results%202023.pdf" target="_blank">अंतिम परिणाम - सिविल सेवा परीक्षा 2023</a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1707900973_IFoS2024-E.pdf" target="_blank">UPSC IFOS Notification - 2024</a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1707900791_CSP2024-E.pdf" target="_blank"> UPSC CSE Notification 2024</a><a href="https://www.drishtiias.com/upsc-results" target="_blank">UPSC (Mains) - 2023 Result</a> </div>
</div>
<button type="button" rel="close">close</button>
</div>
</div>
<header class="header">
<div class="wrapper">
<div class="logo">
<a href="https://www.drishtiias.com/">
<img src="/hindi/drishti/img/logo.png" alt="Drishti IAS"/> </a>
</div>
<div class="header-right">
<div class="upper-section">
<ul class="top-links">
<li class="link-home">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/">होम</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/magazine" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#FBA113;">मासिक मैगज़ीन</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview-guidance" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#27B999;">इंटरव्यू गाइडेंस</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/blog" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#27B999;">ब्लॉग</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-course" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#14C3E5;">ऑनलाइन कोर्स</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hin/classroom-program/" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#f60000;">कक्षा कार्यक्रम</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" class="note-btn-2" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#f47c7c;">DLP</a>
</li>
<!-- <li class="link-home make-note" id="isLoginHindiNotes" style="display:none;">
<a href="javascript:;" class="note-btn-1">नोट्स बनाएँ</a>
<div class="make-note-sec">
<ul class="make-note-sub">
<li><a href="javascript:void(0)" class="notelink">नया नोट</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="allnotes">नोट्स की सूची</a></li>
</ul>
</div>
</li> -->
<!-- <li class="link-home make-note" id="isNotLoginHindiNotes">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="note-btn-1 popup">नोट्स बनाएँ</a>
</li> -->
<li class="link-login make-note" id="isLoginHindi" style="display:none;">
<a href="javascript:;">माय अकाउंट</a>
<div class="make-note-sec">
<ul class="make-note-sub">
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/profile">माय प्रोफाइल</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/bookmark">माय बुकमार्क्स</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/progress">माय प्रोग्रेस</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/mynotes">माय नोट्स</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz">माय क्विज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/changepassword">पासवर्ड बदलें</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/logout">लॉगआउट</a></li>
</ul>
</div>
</li>
<li class="link-login make-note" id="isNotLoginHindiLogin">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="popup">लॉग इन</a>
</li>
<li class="link-register" id="isNotLoginHindiRegister">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/register" class="popup">रजिस्टर</a>
</li>
</ul>
<div class="language">
<span>भाषा:</span> <a href="https://www.drishtiias.com/eng/"><span>EN</span></a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/" class="active" ><span>हिंदी</span></a>
</div>
<div class="search">
<a href="javascript:;">खोजें</a>
</div>
<div class="rss-link">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/rss.rss" target="_blank">आरएसएस फीड</a>
</div>
<div class="cart-link">
<a href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" target="_blank">Cart</a>
</div>
<div class="classroom-link">
<a href="https://www.drishtiias.com/hin/classroom-program" target="_blank">Classroom</a>
</div>
</div>
</div>
<nav class="nav">
<button><span>मेनू</span></button>
<div class="overlay"></div>
<div id="menu">
<ul>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>हमारे बारे में</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/general-introduction" >सामान्य परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-the-vision-institute-introduction" >'दृष्टि द विज़न' संस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-publications" >दृष्टि पब्लिकेशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-media-introduction" >दृष्टि मीडिया</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about_us/managing-director" >प्रबंध निदेशक</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/infrastructure" >इंफ्रास्ट्रक्चर</a></li>
</ul>
</li>
<!-- <li>
<a href="https://www.drishtiias.com/classroom-program/" target="_blank">कक्षा कार्यक्रम</a> -->
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>सिविल सेवा परीक्षा</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/introduction" >परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-exam-pattern" >परीक्षा का प्रारूप</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/why-cse" >सिविल सेवा ही क्यों?</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/myths-about-cse" >सिविल सेवा परीक्षा के विषय में मिथक</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">प्रमुख सिविल सेवाओं का परिचय</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-introduction">आई.ए.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ips-introduction">आई.पी.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ifs-introduction">आई.एफ.एस.</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">तैयारी की रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-strategy">प्रारंभिक परीक्षा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">मुख्य परीक्षा</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">इंटरव्यू</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview">इंटरव्यू रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview-guidance">इंटरव्यू गाइडेंस प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">उपयोगी पुस्तकें</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/upsc-exam-important-books">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/important-books-for-cs-optional">वैकल्पिक विषय</a>
</li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/faqs" >FAQs</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/examination-release-upsc-notification" class="toggle">परीक्षा विज्ञप्ति</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>प्रारंभिक परीक्षा</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-strategy" >रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis" >प्रिलिम्स विश्लेषण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-exam-model-paper" >मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz" class="toggle">प्रैक्टिस टेस्ट</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/daily-editorial-test">डेली एडिटोरियल टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set" >डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" >एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/economic-survey" >आर्थिक सर्वेक्षण टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/prs-pib-quiz" >PRS & PIB</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/csat-quiz" >सीसैट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/general-studies-set" >सामान्य अध्ययन टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/yojana-kurukshetra-magzine-quiz" >योजना एवं कुरुक्षेत्र टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/down-to-earth-quiz" >डाउन टू अर्थ टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/science-reporter" >विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी टेस्ट</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">Prelims Special</a>
<ul>
<!--satyam-->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pt-sprint-2024">PT Sprint 2024</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2024">संभव-2024</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pt-sprint-2023">PT Sprint 2023</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2023">संभव-2023</a></li>
<!-- satyam end -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/path-to-prelims">Path To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-refresher-programme-2020">प्रिलिम्स रिफ्रेशर प्रोग्राम 2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pt-sprint">PT Sprint 2022</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads">सीसैट</a></li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis-2018">2018 प्रारंभिक परीक्षा</a></li> -->
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">टेस्ट सीरीज़ के लिये नामांकन</a></li>
<li><a href="http://testseries.drishtiias.in/" target="_blank">फ्री मॉक टेस्ट</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/upsc-results">यू.पी.एस.सी.- सी.एस.ई. परिणाम</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>मुख्य परीक्षा</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">मेन्स स्पेशल</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2024">संभव-2024</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-marathon-2023">मेन्स मैराथन 2023</a></li>
<!-- satyam -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2023">संभव-2023</a></li>
<!-- satyam end -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-marathon">मेन्स मैराथन 2022</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">Be Mains Ready</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-program">2021</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-practice-question/2020">2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-practice-question/2021" target="_blank">2019</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-practice-question" target="_blank">मेन्स प्रैक्टिस प्रश्न</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एन. सी. ई. आर. टी.</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ncert-practice-question/history/sindhu-vally-civilization">इतिहास</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">निबंध</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/fodder-for-essay">निबंध उपयोगी उद्धरण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay">टॉपर्स के निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/model-essays">मॉडल निबंध</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interaction/viewforum.php?f=16&sid=0e3c7ffc7a250caa32dcb7fb23b4cdd7" target="_blank">साप्ताहिक निबंध प्रतियोगिता</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ethics" class="toggle">एथिक्स</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ethics/engage-in-ethics">इंगेज इन एथिक्स</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interaction/viewforum.php?f=16&sid=0e3c7ffc7a250caa32dcb7fb23b4cdd7" target="_blank">साप्ताहिक निबंध प्रतियोगिता</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year">वर्षवार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject">विषयानुसार</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-program">Be Mains Ready</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/awake-mains-examination-2020">'AWAKE' : मुख्य परीक्षा-2020</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-mains-exam-model-papers">मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<!-- <ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.एस.सी.)</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.)</a></li> -->
<!-- </ul>
</li> -->
<li><a href="javascript:;" class="toggle">इंटरव्यू</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview">इंटरव्यू रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview-guidance">इंटरव्यू गाइडेंस प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/upsc-results">यू.पी.एस.सी.- सी.एस.ई. परिणाम</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz" class="toggle"><span>प्रैक्टिस टेस्ट</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/editorial-quiz-consolidation">मासिक एडिटोरियल क्विज़ संग्रह</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/daily-editorial-test">डेली एडिटोरियल टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/path-to-prelims-quiz" >Path to prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/ca-quiz-consolidation" >मासिक करेंट अफेयर्स संग्रह</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/60-steps-to-prelims" >60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set" >डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/weekly-revision-mcqs" >साप्ताहिक रिवीज़न</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" >एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/economic-survey" >आर्थिक सर्वेक्षण टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/prs-pib-quiz" >PRS & PIB</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/csat-quiz" >सीसैट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/general-studies-set" >सामान्य अध्ययन टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/yojana-kurukshetra-magzine-quiz" >योजना एवं कुरुक्षेत्र टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/down-to-earth-quiz" >डाउन टू अर्थ टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/science-reporter" >विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी टेस्ट</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/pcs-quiz" >PCS Quiz</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs" class="toggle"><span>पी.सी.एस.</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/bihar">बिहार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/chhatisgarh">छत्तीसगढ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/rajasthan">राजस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttar-pradesh">उत्तर प्रदेश</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/haryana">हरियाणा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/jharkhand">झारखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttarakhand">उत्तराखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/madhya-pradesh">मध्य प्रदेश</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>टेस्ट सीरीज़</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">यू.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">बी.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-prelims-test-series/">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-mains-test-series/">मेन्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/bpsc-mains-test-series-2022">BPSC मेन्स टेस्ट सीरीज़ 2022-हिंदी साहित्य (वैकल्पिक विषय)</a></li>
<!-- <li><a href="javascript:;">मेन्स टेस्ट सीरीज़ - </a>
<ul>
<li><a href="javascript:;">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-mains-test-series/">हिंदी साहित्य </a></li>
</ul> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">यू.पी.पी.सी.एस</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppcs-prelims-test-series/">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series/">मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">आर.ए.एस/आर.टी.एस</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ras-prelims-testseries">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ras-mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एम.पी.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mppcs-prelims-test-series">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mppcs-mains-test-series/">मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एच.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hpsc-prelims-test-series">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hpsc-mains-test-series" style="pointer-events: none">मेन्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">अन्य प्रतियोगी परीक्षाएँ</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/capf-test-series">सी.ए.पी.एफ़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/coming-soon" style="pointer-events: none">ई.पी.एफ़.ओ</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>करेंट अफेयर्स</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/current-affairs-news-analysis-editorials">डेली न्यूज़, एडिटोरियल और प्रिलिम्स फैक्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set">डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions">संसद टीवी संवाद</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/economic-survey">आर्थिक सर्वेक्षण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-editorial">मासिक एडिटोरियल संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-quiz">मासिक डेली क्विज़ संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-editorial-quiz-consolidation">मासिक एडिटोरियल क्विज़ संग्रह</a>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/subscription">डेली अपडेट्स के लिये सब्सक्राइब करें</a></li> -->
</ul>
</li>
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 800px) {
.extra_left{
left:0px!important;
}
}
</style>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>दृष्टि स्पेशल्स</span></a>
<ul>
<!-- satyam -->
<!-- Added New Page 30-03-2023 -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/inspirational-icons">महत्त्वपूर्ण व्यक्तित्व</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/important-personalities">महत्त्वपूर्ण व्यक्तित्व/गौरवशाली व्यक्तित्व</a></li> -->
<!-- end -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav2023">संभव-2023</a></li> -->
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle">संभव</a>
<ul class="extra_left">
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2024">2024</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2023">2023</a>
</li>
</ul>
</li>
<!-- satyam end -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/burning-issues-of-the-month">चर्चित मुद्दे</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map" class="toggle">माइंड मैप</a>
<ul class="extra_left">
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points" class="toggle">टू द पॉइंट</a>
<ul class="extra_left">
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/important-institution">महत्त्वपूर्ण संस्थान/संगठन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/learning-through-map">मैप के माध्यम से अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/summary-of-important-reports">महत्त्वपूर्ण रिपोर्ट्स की जिस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prs-capsule">पीआरएस कैप्सूल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<!-- <a href="javascript:;" class="toggle"><span>फ्री डाउनलोड्स</span></a> -->
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>डाउनलोड्स</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ncert-books">एनसीईआरटी बुक्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-nios-study-material">एनआईओएस स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ignou-study-material">इग्नू स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-yojana-kurukshetra">योजना और कुरुक्षेत्र</a></li>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/infographics">इन्फोग्राफिक्स</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र </a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads" >सामान्य अध्ययन (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads" >सीसैट (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year" >मुख्य परीक्षा (वर्षवार)</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject" >मुख्य परीक्षा (विषयानुसार)</a>
</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/albums" class="toggle"><span>वीडियो सेक्शन</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-gs-discussion" >मेन्स (जी.एस.) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-optional-discussion" >मेन्स (ओप्शनल) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/current-news-bulletin" >करेंट न्यूज़ बुलेटिन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mock-interview" >मॉक इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/topper-s-view" >टॉपर्स व्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/to-the-point" >टू द पॉइंट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/sarkari-yojanayen" >सरकारी योजनाएँ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/audio-articles" >ऑडियो आर्टिकल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy" >रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy-answer-writing-tips" >उत्तर लेखन की रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/concept-talk-by-dr-vikas-divyakirti" >कॉन्सेप्ट टॉक : डॉ. विकास दिव्यकीर्ति</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/know-about-drishti-ias" >दृष्टि आईएएस के बारे में जानें</a></li> -->
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="fullmenu"><span>और देखें</span></a>
</li>
<div class="field-button storelink-mobile">
<a class="btn-blue" style="padding:13px 70px" href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</div>
</ul>
<div class="new_over"></div>
</div>
</nav>
</div>
</header>
<div class="megamenu">
<button type="button" class="close-btn"><span>close</span></button>
<div class="english-menu">
<div class="menulist">
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/from-the-editors-desk">संपादक की कलम से</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/how-to-use-the-new-website">नई वेबसाइट का लाभ कैसे उठाए?</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/blog/">ब्लॉग</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs">पी.सी.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/interview">इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tips-for-beginners">बिगनर्स के लिये सुझाव</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>एचीवर्स कॉर्नर</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-copy">टॉपर्स कॉपी</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/toppers-interview" >टॉपर्स इंटरव्यू</a> </li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>हमारे बारे में</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/general-introduction" >सामान्य परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-the-vision-institute-introduction" >'दृष्टि द विज़न' संस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-publications" >दृष्टि पब्लिकेशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-media-introduction" >दृष्टि मीडिया</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/managing-director" >प्रबंध निदेशक</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/infrastructure" >इंफ्रास्ट्रक्चर</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<ul><li><a href="https://www.drishtiias.com/hin/classroom-program/"><span>कक्षा कार्यक्रम</span></a></li></ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>प्रारंभिक परीक्षा</h3>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hindi/prelims-strategy" >रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis" >प्रिलिम्स विश्लेषण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-refresher-programme-2020">प्रिलिम्स रिफ्रेशर प्रोग्राम 2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-exam-model-paper" >मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz" class="toggle">प्रैक्टिस टेस्ट</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/daily-editorial-test">डेली एडिटोरियल टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set" >डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/weekly-revision-mcqs" >साप्ताहिक रिवीज़न</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" >एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/economic-survey" >आर्थिक सर्वेक्षण टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/prs-pib-quiz" >PRS & PIB</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/csat-quiz" >सीसैट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/general-studies-set" >सामान्य अध्ययन टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/yojana-kurukshetra-magzine-quiz" >योजना एवं कुरुक्षेत्र टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/down-to-earth-quiz" >डाउन टू अर्थ टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/science-reporter" >विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी टेस्ट</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads" >सामान्य अध्ययन (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads" >सीसैट (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year" >मुख्य परीक्षा (वर्षवार)</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject" >मुख्य परीक्षा (विषयानुसार)</a>
</li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis-2018">2018 प्रारंभिक परीक्षा</a></li> -->
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">टेस्ट सीरीज़ के लिये नामांकन</a></li>
<li><a href="http://testseries.drishtiias.in/">फ्री मॉक टेस्ट</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>मुख्य परीक्षा</h3>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-practice-question" target="_blank">मेन्स प्रैक्टिस प्रश्न</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एन. सी. ई. आर. टी.</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ncert-practice-question/history/sindhu-vally-civilization">इतिहास</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">निबंध</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/fodder-for-essay">निबंध उपयोगी उद्धरण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay">टॉपर्स के निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/model-essays">मॉडल निबंध</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interaction/viewforum.php?f=16&sid=0e3c7ffc7a250caa32dcb7fb23b4cdd7" target="_blank">साप्ताहिक निबंध प्रतियोगिता</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year">वर्षवार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject">विषयानुसार</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-program">Be Mains Ready</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/awake-mains-examination-2020">'AWAKE' : मुख्य परीक्षा-2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-mains-exam-model-papers">मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.एस.सी.)</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.)</a></li> -->
</ul>
</li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>पी.सी.एस.</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/bihar">बिहार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/chhatisgarh">छत्तीसगढ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/rajasthan">राजस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttar-pradesh">उत्तर प्रदेश</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/haryana">हरियाणा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/jharkhand">झारखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttarakhand">उत्तराखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/madhya-pradesh">मध्य प्रदेश</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>टेस्ट सीरीज़</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series" target="_blank">UPSC प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series" target="_blank">UPSC मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppcs-prelims-test-series/" target="_blank">UPPCS प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series/" target="_blank">UPPCS मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-mains-test-series/" target="_blank">BPSC मेन्स टेस्ट सीरीज़ - हिंदी साहित्य</a>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>करेंट अफेयर्स</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/current-affairs-news-analysis-editorials">डेली न्यूज़, एडिटोरियल और प्रिलिम्स फैक्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set">डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/subscription">डेली अपडेट्स के लिये सबस्क्राइब करें</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions">संसद टीवी संवाद</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/economic-survey">आर्थिक सर्वेक्षण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-editorial">मासिक एडिटोरियल संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-quiz">मासिक डेली क्विज़ संग्रह</a>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>दृष्टि स्पेशल्स</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/burning-issues-of-the-month">चर्चित मुद्दे</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map" class="toggle">माइंड मैप</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points" class="toggle">टू द पॉइंट</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/important-institution">महत्त्वपूर्ण संस्थान/संगठन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/learning-through-map">मैप के माध्यम से अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions">संसद टीवी संवाद</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/summary-of-important-reports">महत्त्वपूर्ण रिपोर्ट्स की जिस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prs-capsule">पीआरएस कैप्सूल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>डाउनलोड्स</h3>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ncert-books">एनसीईआरटी बुक्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-nios-study-material">एनआईओएस स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ignou-study-material">इग्नू स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-yojana-kurukshetra">योजना और कुरुक्षेत्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/infographics">इन्फोग्राफिक्स</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र </a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads" >सामान्य अध्ययन (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads" >सीसैट (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year" >मुख्य परीक्षा (वर्षवार)</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject" >मुख्य परीक्षा (विषयानुसार)</a>
</li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a></li> -->
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>वीडियो सेक्शन</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-gs-discussion" >मेन्स (जी.एस.) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-optional-discussion" >मेन्स (ओप्शनल) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/current-news-bulletin" >करेंट न्यूज़ बुलेटिन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mock-interview" >मॉक इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/topper-s-view" >टॉपर्स व्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/to-the-point" >टू द पॉइंट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/sarkari-yojanayen" >सरकारी योजनाएँ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/audio-articles" >ऑडियो आर्टिकल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy" >रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy-answer-writing-tips" >उत्तर लेखन की रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/concept-talk-by-dr-vikas-divyakirti" >कॉन्सेप्ट टॉक : डॉ. विकास दिव्यकीर्ति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/know-about-drishti-ias" >दृष्टि आईएएस के बारे में जानें</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>सिविल सेवा परीक्षा</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/introduction" >परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-exam-pattern" >परीक्षा का प्रारूप</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/why-cse" >सिविल सेवा ही क्यों?</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/myths-about-cse" >सिविल सेवा परीक्षा के विषय में मिथक</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">प्रमुख सिविल सेवाओं का परिचय</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-introduction">आई.ए.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ips-introduction">आई.पी.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ifs-introduction">आई.एफ.एस.</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">तैयारी की रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-strategy">प्रारंभिक परीक्षा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">मुख्य परीक्षा</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview" >इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">उपयोगी पुस्तकें</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/upsc-exam-important-books">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/important-books-for-cs-optional">वैकल्पिक विषय</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/faqs" >FAQs</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/examination-release" >परीक्षा विज्ञप्ति</a></li>
<div class="field-button storelink-desktop">
<p style="margin:5px 0 25px"> </p><a class="btn-blue" style="padding:13px 70px" href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</div>
</ul>
</div>
</div>
</div>
<!-- -->
<style>
marquee {
width: 100%;
font-weight: 600;
background: #ffffff;
padding: 7px;
font-size: 18px;
border-top: 5px solid transparent;
border-bottom: 5px solid transparent;
position: relative;
}
marquee::before,
marquee::after {
content: "";
position: absolute;
left: 0;
width: 100%;
height: 5px;
background: linear-gradient(to right, red, orange, yellow, green, blue, indigo, violet, red);
animation: runningColors 10s linear infinite;
}
marquee::before {
top: 0;
}
marquee::after {
bottom: 0;
}
@keyframes runningColors {
0% {
background-position: 0 0;
}
100% {
background-position: 100vw 0;
}
}
</style>
<!-- <br>
<a href="tel:8750187501" target="_blank" style="color: #470188;">
<marquee style="width: 100%;
/* font-family: 'Poppins'; */
font-weight: 600;
background: #ffffff;
padding: 13px;
font-size: 18px;"
onmouseover="this.stop();" onmouseout="this.start();"
direction="left" behavior="scroll" scrollamount="6">
इस होली के अवसर पर पाएँ हमारे सभी ऑनलाइन/पेनड्राइव कोर्सेज़, टेस्ट सीरीज़, बुक्स एवं डीएलपी पर 50% तक की भारी छूट |<a href="tel:8750187501" style="color:#470188"> कॉल करे: 8750187501</a>
</marquee></a> -->
<style media="screen">
.switch_to{
float:right;
color: #045973;
border-radius: 4px;
font-weight: bold;
border:1px solid #045973;
padding: 10px 10px 10px 10px;
margin-left: 5px;
font-size: 14px;
margin-top: 12px; margin-right: 40px;
}
.switch_to:hover{
color: #ffffff;
background-color: #045973
;
}
/* .switch_to{
float: right; margin-top: 25px; margin-right: 3rem;
} */
@media only screen and (max-width:767px){
.switch_to{
float: right; margin-top: 0; margin-right: 0;
}
}
#for_desktop,.for_desktop {
display: ;
}
#for_mobile, .for_mobile{
display: none;
}
.actual_product{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
font-family: roboto,sans-serif;
font-size: 0;
list-style: none;
-webkit-box-sizing: border-box;
/* background: url('https://www.drishtiias.com/onlinecourse/img/icon-republic.png') no-repeat right bottom; */
/* background: url('https://www.drishtiias.com/images/uploads/1652043779_Asset%204@2x.png') no-repeat right bottom; */
/* background: url('https://www.drishtiias.com/images/uploads/1652277121_Asset%204@2x%20(1).png'); */
border-radius: 8px;
transition: .3s;
text-align: left;
cursor: pointer;
padding: 20px;
min-height: auto;
box-shadow: 0 0 10px rgba(0,0,0,.3);
text-align: center!important;
margin: 2px;
}
.actual_product > img {
border-radius: 50%;
text-align: center;
}
.actual_product > h1 {
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
list-style: none;
text-align: center;
cursor: pointer;
-webkit-box-sizing: border-box;
margin: 0;
font-family: roboto,sans-serif;
margin-top: 5%;
margin-bottom: 5%;
font-weight: 500;
/* line-height: 1.2; */
font-size: 16px;
background-color: #ba2217;
padding: 1%;
border-radius: 4px;
color: white;
}
.rank{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
list-style: none;
text-align: center;
cursor: pointer;
-webkit-box-sizing: border-box;
margin-bottom: 5%;
font-family: roboto,sans-serif;
margin-top: 0!important;
margin-bottom: 10px;
/* min-height: 58px; */
font-weight: normal;
/* line-height: 1.2; */
font-size: 20px;
}
.actual_rank{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
background-color: #ffca28;
padding: 2%;
width: 50%;
text-align: center!important;
font-size:24px!important;
margin-left: 25%;
border-radius: 4px;
font-weight: 1000!important;
color: #2f2f2f;
margin-top:0px;
}
.roll_number{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
background-color: #505050;
padding: 2%;
text-align: center!important;
font-size:20px!important;
border-radius: 4px;
color: white;
margin-top:5%;
}
.programme{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
background-color: #112260;
padding: 5%;
text-align: center!important;
font-size:20px!important;
border-radius: 4px;
color: white;
}
h2{
margin-top:12px!important;
}
@media all and (max-width: 800px){
#for_desktop, .for_desktop{
display: none;
}
#for_mobile, .for_mobile{
display: block!important;
}
.wrapper{
margin-left: 10px!important;
margin-right: 10px!important;
}
.col-xs-12{
width: 90%!important;
}
.row{
margin-left:0px!important;
}
.rank{
font-size: 16px!important;
}
.actual_rank{
font-size: 16px!important;
}
.roll_number{
font-size: 16px!important;
}
.programme{
font-size: 16px!important;
}
}
</style>
<style media="screen">
.section-banner [class*="banner-"].banner-static .slider .slick-slide img{
height: 92% !important;
}
</style>
<style>
.section-banner .slider .slick-dots li button{
background-color:grey;
}
p>img{
height: 258px;
}
.banner-slider{
padding: 1px !important;
}
.bansize{
height: 282px;
}
.clutch{
margin-right: -50px !important;
margin-left: -50px !important;
}
@media (max-width: 767px){
.clutch{
margin-right: -10px !important;
margin-left: -10px !important;
}
.wrapper {
max-width: none;
padding: 0px 0px;
}
.container {
padding-left: 0px !important;
padding-right: 0px !important;
}
}
/* addon css satyam banner */
.section-banner [class*="banner-"] {
float: left;
padding: 3px 0px;
color: #fff;
}
.section-banner .slider .slick-dots li {
display: inline-block;
vertical-align: top;
/* margin-right: -10px; */
}
</style>
<link rel="stylesheet" href="https://drishticuet.com/public/eng/css/our_products.css">
<link rel="stylesheet" href="//maxcdn.bootstrapcdn.com/bootstrap/3.2.0/css/bootstrap.min.css">
<section class="article-list article-page">
<div class="list-title">
<div class="wrapper">
<div class="row">
<div class="column two col80 tal">
<h1>संसद टीवी संवाद</h1>
</div>
<div class="column two col20 tar">
<div class="breadcrumb">
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/">होम</a></li>
<li>संसद टीवी संवाद</li>
</ul>
</div>
<button class="list-toggle">filter<span class="value">Hide Menu</span></button>
</div>
</div>
</div>
</div><!-- #end list title -->
<div class="wrapper" >
<div class="list-category">
<article>
<div class="">
<div class="only_for_mobile">
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<!-- CA Square Ad -->
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="1072382824"
data-ad-format="auto"
data-full-width-responsive="true"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</div>
<br>
<style media="screen">
.only_for_mobile{
display: none;
}
@media only screen and (max-width: 800px) {
.only_for_mobile{
display: block!important;
}
}
</style>
<h6 style="border-bottom: 5px solid #665EFF;">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tags/Science-and-technology">विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी</a> </h6>
<!--<p class="note-btn"><a href="javascript:;">Make Your Note</a></p> -->
<div class="article-detail">
<!-- <a href="https://www.drishtiias.com/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" class="switch_to">Switch To English</a> -->
<div class="next-post">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/the-banking-regulation-bill-2020" class="prev">Prev</a> <a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/singapore-international-arbitration-treaty" class="next">Next</a>
</div>
<h2>OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI</h2>
<ul class="actions">
<li class="date">06 Oct 2020</li>
<li class="read">16 min read</li>
</ul>
<div class="tags-new">
<ul>टैग्स: <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tags/General-Studies -III">सामान्य अध्ययन-III</a></li><li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tags/Information-Technology-and-Computers">सूचना प्रौद्योगिकी और कंप्यूटर</a></li></ul> </div><!-- #end tags area -->
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>संदर्भ: </b></span></h3>
<p style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण (Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘</span><a href="/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/dth-vs-ott" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">ओवर द टॉप'</span></a><span style="font-weight: 400;"> (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाॅइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी। </span></p>
<p style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;"><iframe width="100%" height="520" src="//www.youtube.com/embed/roVBGwfrXKw" allowfullscreen="allowfullscreen"></iframe> </span></p>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>प्रमुख बिंदु:</b></span><b></b></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><b><span style="font-weight: 400;">ध्यातव्य है कि TRAI ने OTT प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु किसी नए हस्तक्षेप की आवश्यकता से इनकार किया है। हालाँकि OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में लागू पूर्ववर्ती नियम अभी भी लागू रहेंगे।</span></b></li>
<li style="text-align: justify;">
<p><span style="font-weight: 400;">TRAI का यह निर्णय ‘टेलीकॉम रिलेटेड OTT’ से संबंधित है, इस निर्णय का प्रभाव मल्टीमीडिया रिलेटेड OTT’ पर नहीं पड़ेगा। </span></p>
</li>
<li style="text-align: justify;">
<p><span style="font-weight: 400;"></span><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्मों का प्रचलन बढ़ने के साथ ही देश में इंटरनेट डेटा की खपत में भी भारी वृद्धि देखने को मिली है।</span></p>
</li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">गौरतलब है कि वर्तमान में भारत में टेलीकॉम उपभोक्ताओं द्वारा औसत इंटरनेट डेटा खपत लगभग 12 जीबी (GB) है, जो पूरे विश्व में सबसे अधिक (खपत के आधार पर) है।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हालाँकि दूर संचार कंपनियों और टेलीविजन प्रसारकों ने TRAI के इस निर्णय पर निराशा व्यक्त की है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इससे पहले नवंबर 2018 में TRAI ने OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में दूरसंचार कंपनियों और अन्य हितधारकों से कई मुद्दों पर अपने विचार रखने की मांग की थी। </span></li>
</ul>
<div class="border-bg">
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्म:</b></span></h3>
<p style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT सेवाओं से आशय ऐसे एप या सेवाओं से जिनका उपयोग उपभोक्ताओं द्वारा इंटरनेट के माध्यम से किया जाता है। OTT शब्द का प्रयोग आमतौर पर वीडियो-ऑन-डिमांड प्लेटफॉर्म के संबंध में किया जाता है, लेकिन ऑडियो स्ट्रीमिंग, मैसेज सर्विस या इंटरनेट-आधारित वॉयस कॉलिंग सोल्यूशन के संदर्भ में भी इसका प्रयोग होता है।</span></p>
<p style="text-align: justify;"><b>OTT प्लेटफार्म के प्रकार:</b></p>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्म मुख्य रूप से तीन प्रकार के होते हैं।</span></li>
</ul>
<ol>
<li style="text-align: justify;"><strong>‘मल्टीमीडिया रिलेटेड OTT’ ('Multimedia Related OTT):</strong> ऐसे OTT प्लेटफार्मों जो मल्टीमीडिया से संबंधी सेवाएँ उपलब्ध कराते हैं। जैसे-यट्यूब, नेटफ्लिक्स आदि। </li>
<li style="text-align: justify;"><strong>‘एप रिलेटेड OTT’ ('App Related OTT):</strong> इस श्रेणी में उन OTT प्लेटफार्मों को रखा जाता है, जो उपभोक्ताओं को कोई जानकारी उपलब्ध कराते हैं या किसी अन्य प्रकार से उनकी सहायता करते हैं।</li>
<li style="text-align: justify;"><strong>‘टेलीकॉम रिलेटेड OTT’ ('Telecom Related OTT):</strong> इस श्रेणी में उन OTT प्लेटफार्मों को रखा जाता है जो दूरसंचार, एसएमएस या मल्टीमीडिया मैसेज भेजने से संबंधी सेवाएँ उपलब्ध करते हैं। जैसे- व्हाट्सएप, वी चैट, गूगल डुओ आदि। </li>
</ol>
</div>
<h3><span style="font-weight: 400;"> </span><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्मों का महत्त्व और</b> <b>निर्णय के लाभ:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्मों पर किसी नए नियामकीय हस्तक्षेप को लागू न करने के निर्णय से इस क्षेत्र के विकास में सहायता प्राप्त होगी।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्म नागरिकों तक विभिन्न सेवाओं की आपूर्ति के साथ ही देश की अर्थव्यवस्था को आगे ले जाने में महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाते हैं।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">एक रिपोर्ट के अनुसार, वित्तीय वर्ष 2015-16 में देश की जीडीपी में OTT प्लेटफार्मों ने लगभग 1.4 लाख करोड़ रुपए का योगदान दिया था जो वर्ष 2020 के अंत तक बढ़कर अनुमानतः 18 लाख करोड़ रुपए तक पहुँच जाएगा।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">COVID-19 महामारी के दौरान फिल्मों के प्रदर्शन से लेकर जागरूकता को बढ़ावा देने और अन्य आवश्यक सेवाओं की पहुँच सुनिश्चित करने में OTT प्लेटफार्मों ने महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाई तथा इससे रोज़गार के नए अवसर भी उत्पन्न हुए।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्मों के विनियमन की आवश्यकता:</b><span style="font-weight: 400;"> </span></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">वर्तमान में देश में सक्रिय टेलीकॉम रिलेटेड OTT प्लेटफार्म दूर संचार कंपनियों के सामान ही कॉलिंग या मैसेजिंग की सेवाएँ उपलब्ध कराते हैं। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">सेलुलर ऑपरेटर्स एसोसिएशन ऑफ इंडिया के अनुसार, यदि OTT प्लेटफार्मों (संचार से संबंधित) को विनियमित नहीं किया जाता है तो इससे दूरसंचार कंपनियों के हितों को क्षति होगी, क्योंकि OTT प्लेटफार्मों को दूर-संचार कंपनियों की तरह कठोर विनियामक या लाइसेंसिंग दिशा-निर्देशों का पालन नहीं करना पड़ता है।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>विज्ञापन:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">वर्तमान में डिज़िटल विज्ञापन का बाज़ार 30% की वृद्धि दर के साथ देश में सबसे तेज़ी से बढ़ने वाला बाज़ार है परंतु इस बाज़ार में 70% हिस्सेदारी सोशल मीडिया कंपनियों (जैसे- गूगल, फेसबुक आदि) और अन्य विदेशी कंपनियों की है।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">भारतीय प्रसारकों द्वारा OTT क्षेत्र में शुरू किये गए प्रयासों (जैसे-वूट या हॉटस्टार आदि) का हस्तक्षेप डिजिटल विज्ञापन के क्षेत्र में बहुत ही सीमित है। </span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>साइबर सुरक्षा संबंधी चुनौतियाँ:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्म की पहुँच में वृद्धि के साथ ही इससे जुड़ी नई-नई चुनौतियाँ भी देखने को मिली हैं, गौरतलब है कि OTT प्लेटफार्मों का विनियमन सूचना प्रौद्योगिकी अधिनियम, 2000 की धारा 79 के तहत किया जाता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इन प्लेटफार्मों/सोशल मीडिया पर किसी भी कंटेंट या अन्य किसी आपत्तिजनक सामग्री की सूचना मिलने पर उसे तब तक नहीं हटाया जाता जबतक कि उन्हें किसी न्यायालय अथवा सरकारी एजेंसी से इस संदर्भ में निर्देश नहीं प्राप्त होता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इस कानूनी प्रावधान का अपराधियों द्वारा भारी दुरुपयोग भी किया जाता है और ऐसे मामलों में छद्म नामों से बने फेक अकाउंट को बंद करना अपराधी की वास्तविक अवस्थिति का पता लगाना एक चुनौती बन जाता है। </span></li>
</ul>
<p><a href="/estore/study-material/state-pcs-study-materials-hindi/ras-gs-pre-mains" target="_blank" rel="noopener" title="RPSC"><b><img class="content-img" src="http://www.drishtiias.com/hindi/images/uploads/1601972699_RPSC Study Materials Prelims + Mains (GS) 1150 × 200.jpg" width="621" caption="false" style="display: block; margin-left: auto; margin-right: auto;" /></b></a></p>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>टेलीविज़न बनाम OTT: </b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><b><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्मों की लोकप्रियता में वृद्धि के साथ ही टेलिविज़न दर्शकों की संख्या में गिरावट देखने को मिली है।</span></b></li>
<li style="text-align: justify;">गौरतलब है कि वर्तमान में टेलीविज़न प्रसारकों पर कई प्रकार के नियामकीय प्रावधान किये गए हैं, ऐसे में OTT प्लेटफार्मों के लिये विनियमन हेतु आवश्यक दिशा-निर्देशों के अभाव से टेलीविजन प्रसारकों के हितों को क्षति हो सकती है।</li>
<li style="text-align: justify;">TRAI द्वारा पहले ही टेलीविज़न प्रसारकों को टीवी चैनलों के मूल्यों पर एक सीमा निर्धारित करने का निर्देश दिया था, इसके साथ ही टेलीविजन प्रसारकों को लाइसेंस शुल्क के रूप में भी अधिक धन खर्च करना पड़ता है।</li>
<li style="text-align: justify;">टेलीविज़न प्रसारकों को प्रसारण से पहले सेंसर सर्टिफिकेट प्राप्त करना होता है जबकि OTT प्लेटफार्मों के लिये इसमें भी छूट प्राप्त है।</li>
<li style="text-align: justify;">टेलीविज़न प्रसारकों के लिये विज्ञापन दिखाने की अवधि के संदर्भ में भी एक सीमा का निर्धारण किया गया है, जिसके तहत कोई भी प्रसारक एक घंटे के दौरान 12 मिनट से अधिक विज्ञापन नहीं दिखा सकता है।</li>
<li style="text-align: justify;">वर्तमान में अधिकांश युवा टीवी की अपेक्षा OTT को अधिक प्राथमिकता देते हैं, इसी प्रकार कम उम्र के छोटे बच्चे भी सीधे OTT प्लेटफार्मों से ही जुड़ते हैं।</li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>कानूनी प्रावधान: </b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">देश में बनाई जाने वाली फिल्मों का विनियमन </span><a href="/hindi/daily-updates/daily-news-analysis/cabinet-approves-amendment-to-the-cinematograph-act-1952" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">चलचित्र अधिनियम, 1952</span></a><span style="font-weight: 400;"> (Cinematograph Act, 1952) के तहत किया जाता है, केंद्रीय फिल्म प्रमाणन बोर्ड (Central Board of Film Certification-CBFC) की स्थापना इसी अधिनियम के तहत की गई थी।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इसी प्रकार टीवी चैनलों पर प्रसारित होने वाले सभी कार्यक्रमों एवं विज्ञापनों के लिये </span><a href="/hindi/daily-updates/daily-news-analysis/cable-television-network-act-1995" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">केबल टीवी नेटवर्क (विनियमन) अधिनियम, 1995</span></a><span style="font-weight: 400;"> और इसके तहत दिये गए प्रावधानों का अनुपालन करना अनिवार्य होता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हालाँकि वर्तमान में OTT प्लेटफार्मों के लिये इस प्रकार का कोई विशेष प्रावधान नहीं किया गया है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्रदाता ‘सूचना प्रौद्योगिकी अधिनियम, 2000’ की धारा 79 द्वारा नियंत्रित हैं, जहाँ मध्यवर्ती उत्तरदायित्व निहित हैं। इसलिये OTT सेवा प्रदाताओं को उस सामग्री के प्रवेश, संचरण और ग्रहण (Inception, Transmission and Reception) में संलग्न होने की आवश्यकता नहीं है जो उन्हें सामग्री के लिये उत्तरदायी नहीं बनाते हैं।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्म को छूट देने का कारण:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">विशेषज्ञों के अनुसार, OTT प्लेटफार्म अभी अपने विकास के प्रारंभिक चरण में हैं और वर्तमान में इनका पूरा विकास नहीं हुआ है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">ऐसे में यदि वर्तमान में OTT प्लेटफार्मों पर अधिक सख्ती की जाती है तो इनका विकास प्रभावित हो सकता है और भविष्य में उपभोक्ताओं को इसका अपेक्षित लाभ नहीं मिल पाएगा।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">साथ OTT प्लेटफार्मों पर उपलब्ध सेवाओं का लाभ लेने के लिये उपभोक्ताओं द्वारा उपयोग किये गए इंटरनेट डेटा का शुल्क दूर-संचार कंपनियों को प्राप्त होता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">TRAI के अनुसार, OTT दूरसंचार सेवाओं के संदर्भ में अंतराष्ट्रीय स्तर पर और विशेषकर ‘अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ’ (International Telecommunication Union- ITU) द्वारा किये जा रहे अध्ययनों के माध्यम से इस मामले में अधिक स्पष्टता आने के बाद इसपर नए सिरे से विचार किया जा सकता है।</span>
<ul style="list-style-type: circle;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ (ITU) सूचना और संचार प्रौद्योगिकियों के लिये संयुक्त राष्ट्र की विशेष एजेंसी है। ITU की स्थापना वर्ष 1865 में की गई थी, वर्तमान में विश्व के 193 देश इस संघ के सदस्य हैं। </span></li>
</ul>
</li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">गौरतलब है कि हाल ही में आयोजित अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ की बैठक में OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में और अधिक चर्चा करने की आवश्यकता को रेखांकित किया गया।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>दूर संचार कंपनियों और OTT प्लेटफार्म की सेवाओं में अंतर :</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से मांग की जा रही थी कि OTT प्लेटफार्म भी दूरसंचार कंपनियों के सामान ही सेवाएँ उपलब्ध कराती हैं ऐसे में उनपर भी सामान नियम लागू होने चाहिये। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हालाँकि इस संदर्भ में कुछ लोगों का विचार अलग है, उनके अनुसार-</span>
<ul style="list-style-type: circle;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">दूरसंचार कंपनियाँ उपभोक्ताओं को फोन/मोबाइल नंबर जारी कर सकती हैं, बल्कि OTT प्लेटफार्म ऐसा नहीं कर सकते।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">दूरसंचार कंपनियाँ उपभोक्ताओं को इंटरनेट की सुविधा उपलब्ध कराते हैं जबकि OTT प्लेटफार्म इंटरनेट के लिये दूरसंचार कंपनियों पर निर्भर रहते हैं।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इंटरनेट कंपनियाँ एक नेटवर्क से दूसरे नेटवर्क के बीच संपर्क स्थापित कर सकती हैं जबकि OTT प्लेटफार्म के मामले में दो व्यक्तियों के बीच सामान प्लेटफार्म का होना आवश्यक है। </span></li>
</ul>
</li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>नेट न्यूट्रैलिटी और OTT प्लेटफार्म: </b><span style="font-weight: 400;"> </span></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><b><span style="font-weight: 400;">वर्तमान में इंटरनेट मानव जीवन का एक महत्त्वपूर्ण अंग बन गया है ऐसे में </span><a href="/hindi/daily-updates/daily-news-analysis/trai-recommends-body-to-monitor-net-neutrality" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">नेट न्यूट्रैलिटी</span></a><span style="font-weight: 400;"> (Net Neutrality) के सिद्धांत के तहत इंटरनेट पहुँच को सभी के लिये संभव बनाने तथा इसे अधिक लोकतांत्रिक बनाने की मांग भी बढ़ी है।</span></b></li>
<li style="text-align: justify;">इंटरनेट पर उपलब्ध सुविधाओं को विनियमित करते समय नेट न्यूट्रैलिटी के मूल्यों को ध्यान में रखना बहुत ही आवश्यक है। </li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इंटरनेट पर उपलब्ध सामग्री का विनियमन करने का कार्य केंद्रीय सूचना और प्रसारण मंत्रालय के अधिकार क्षेत्र का हिस्सा है। </span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>आगे की राह:</b><span style="font-weight: 400;"> </span></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">भारत में OTT प्लेटफार्म का विकास अभी प्राथमिक स्तर पर है ऐसे में इनके विकास के लिये सरकार को आवश्यक सहायता प्रदान की जानी चाहिये, हालाँकि इसके लिये आवश्यक सुरक्षा चिंताओं की अनदेखी नहीं की जानी चाहिये।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">सरकार द्वारा OTT प्लेटफार्म को दी गई नियमकीय छूट वर्तमान में उस क्षेत्र के विकास के लिये आवश्यक है परंतु OTT प्लेटफार्म को भी अपने ज़िम्मेदारी को समझते हुए अपनी सेवाओं के लिये स्वयं ही एक मानक या आचार सहिंता (Code of Conduct) का निर्धारण करना चाहिये। </span></li>
</ul>
<p style="text-align: justify;"><b>अभ्यास प्रश्न: </b><span style="font-weight: 400;">देश में ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफाॅर्म के प्रचलन के लाभ और इससे उत्पन्न चुनौतियों को रेखांकित करते हुए OTT प्लेटफार्मों के विनियम हेतु नए प्रावधानों की आवश्यकता की समीक्षा कीजिये। </span></p>
<div class="social-shares02">
<div class="row">
<div class="column two">
</div>
<div class="column two">
<div class="fr">
<!-- <div class="a2a_kit a2a_kit_size_32 a2a_default_style">
<a class="a2a_button_facebook"></a>
<a class="a2a_button_twitter"></a>
<a class="a2a_button_google_plus"></a>
<a class="a2a_button_telegram"></a>
<a class="a2a_dd a2a_counter" href="https://www.addtoany.com/share"></a>
</div> -->
<!-- <div class="counter">
<i><strong>24</strong><br>Shares</i>
</div> -->
<script async src="https://static.addtoany.com/menu/page.js"></script>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div id="disqus_thread"></div>
<script>
/**
* RECOMMENDED CONFIGURATION VARIABLES: EDIT AND UNCOMMENT THE SECTION BELOW TO INSERT DYNAMIC VALUES FROM YOUR PLATFORM OR CMS.
* LEARN WHY DEFINING THESE VARIABLES IS IMPORTANT: https://disqus.com/admin/universalcode/#configuration-variables*/
var disqus_config = function () {
this.page.url = https//www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai // Replace PAGE_URL with your page's canonical URL variable
this.page.identifier = 'ott-platform-and-trai' // Replace PAGE_IDENTIFIER with your page's unique identifier variable
};
(function() { // DON'T EDIT BELOW THIS LINE
var d = document, s = d.createElement('script');
s.src = 'https://drishtiias.disqus.com/embed.js';
s.setAttribute('data-timestamp', +new Date());
(d.head || d.body).appendChild(s);
})();
</script>
<noscript>Please enable JavaScript to view the <a href="https://disqus.com/?ref_noscript">comments powered by Disqus.</a></noscript>
</div><!-- #end article detail -->
</div>
<div class="btn-group">
<input type="hidden" name="article" id="article" value="10080">
<input type="hidden" name="articletitle" id="articletitle" value="OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="btn progress popup">माय प्रोग्रेस में भेजें</a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="btn bookmark popup">माय बुकमार्क्स में भेजें</a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1678186727.pdf" target="_blank" class="btn pdf">प्रिंट पीडीएफ</a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai/print/manual"" target="_blank" class="btn pdf">लेख को प्रिंट करे</a>
<!-- <div class="next-post">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/the-banking-regulation-bill-2020" class="prev">Prev</a> <a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/singapore-international-arbitration-treaty" class="next">Next</a> </div> -->
<p id="articlemsg"></p>
</div><!-- #end button groups -->
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527"
crossorigin="anonymous"></script>
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-format="autorelaxed"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="6456587358"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</article><!-- #end article -->
<aside>
<button class="close"></button>
<div class="menu">
<div class="menu-desc">
<div class="category">
<p class="subheading bg-red">एक्सप्लोर करें</p>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/current-affairs-news-analysis-editorials">करेंट अफेयर्स</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/burning-issues-of-the-month">चर्चित मुद्दे</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz">प्रैक्टिस टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" target="_blank">एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-practice-question" target="_blank">मेन्स प्रैक्टिस प्रश्न</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs">पी.सी.एस.</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview">इंटरव्यू</a></li> -->
</ul>
</div><!-- #end category -->
<div class="only_for_desktop">
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<!-- CA Square Ad -->
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="1072382824"
data-ad-format="auto"
data-full-width-responsive="true"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</div>
<br>
<div class="updates">
<p class="subheading bg-green">नया क्या है?</p>
<div class="list">
<div class="slide">
<p><a href="https://www.youtube.com/embed/DtYJOABYu1Y">Great Nicobar Project | InfrastructureDevelopment | To The Point | UPSC Current Affairs 2024</a></p>
<p class="date">25 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/daily-updates/prelims-facts/youngest-world-chess-champion">सबसे युवा विश्व शतरंज चैंपियन</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/daily-updates/prelims-facts/euvichol-s">यूविशोल-एस</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/daily-updates/prelims-facts/dragonfly-rotorcraft-mission">ड्रैगनफ्लाई रोटरक्राफ्ट मिशन</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.youtube.com/embed/_KyeaIyS2K0">Coral Bleaching | ClimateChange | To The Point | UPSC Current Affairs 2024 | Drishti IAS</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.youtube.com/embed/uk5q4W9iCnE">UPSC TOPPER 2023 | Bharti Sahu | Rank-850 | Hindi Medium | Mock Interview | Drishti IAS</a></p>
<p class="date">23 Apr 2024</p>
</div>
</div>
</div><!-- #end archive -->
<div class="only_for_desktop">
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<!-- CA Square Ad -->
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="1072382824"
data-ad-format="auto"
data-full-width-responsive="true"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</div>
<br>
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 800px) {
.only_for_desktop{
display: none!important;
}
}
</style>
<div class="banner-section">
<div class="banner-row">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/ias-prelims-online-course" target="_blank">
<img src="/hindi/drishti/img/pendrive-side-banner.jpg" alt=""/> </a>
</div>
<!-- <div class="banner-row">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/hindi-literature-online-course" target="_blank">
<img src="/hindi/drishti/img/hindi-lit-pendrive-side-banner.jpg" alt=""/> </a>
</div> -->
</div>
<script>
$('#archivefrm button').click(function(e){
var year=$('#archiveyear').val();
var month=$('#archivemonth').val();
if(year!='' && month!=''){
location='https://www.drishtiias.com/hindi/archives/'+year+'-'+month;
}
});
$('#archivedtfrm button').click(function(e){
var start=$('#startdate').val();
var end=$('#enddate').val();
if(start=='')
{
$('#startdate').addClass('error');
$('.err').html('कृपया प्रारंभ तिथि दर्ज करें।');
}
else if(end=='')
{
$('#enddate').addClass('error');
$('.err').html('कृपया अंत तिथि दर्ज करें।');
}
else if(new Date(end) < new Date(start))
{
$('.err').html('अमान्य तिथि सीमा');
}
else
{
location='https://www.drishtiias.com/hindi/archives/'+start+'/'+end;
}
});
</script>
</div>
</div><!-- #end menu -->
</aside><!-- #end aside -->
</div><!-- #end list category -->
</div>
</section><!-- #end article list -->
<script>
$('#sendtoprogress').click(function(e){
var article=$('#article').val();
var title = $('#articletitle').val();
var url = "https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai";
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/progress",
data: 'article='+article+'&type=2&articletitle='+title+'&url='+encodeURIComponent(url),
success: function(data){
if(data=='success'){
if($('.progresslist').length)
{
$('.progresslist').prepend('<li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li>');
}
else
{
$('.message').hide();
$( '<ul class="progresslist"><li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li></ul>' ).insertAfter( ".content .prog" );
}
$('#articlemsg').html('आर्टिकल को आपके प्रोग्रेस सेक्शन में जोड़ दिया गया है।');
$('.fixbtn.progress').toggleClass('open');
}else if(data=='already'){
$('#articlemsg').html('यह आर्टिकल आपके प्रोग्रेस सेक्शन में पहले से ही मौजूद है।');
}else if(data=='login'){
$('#articlemsg').html('आर्टिकल को प्रोग्रेस सेक्शन में जोड़ने के लिए लॉगिन करें।');
}else{ section
$('#articlemsg').html('ओह! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुनः प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('#sendtobookmark').click(function(e){
var article=$('#article').val();
var title = $('#articletitle').val();
var url = "https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai";
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi//articles/progress",
data: 'article='+article+'&type=1&articletitle='+title+'&url='+encodeURIComponent(url),
success: function(data){
if(data=='success'){
if($('.bookmarklist').length)
{
$('.bookmarklist').prepend('<li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li>');
}
else
{
$('.message').hide();
$( '<ul class="bookmarklist"><li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li></ul>' ).insertAfter( ".content .bookm" );
}
$('#articlemsg').html('यह आर्टिकल आपके बुकमार्क्स सेक्शन में जोड़ दिया गया है।');
$('.fixbtn.bookmark').toggleClass('open');
}else if(data=='already'){
$('#articlemsg').html('यह आर्टिकल आपके बुकमार्क्स सेक्शन में पहले से ही मौजूद है।');
}else if(data=='login'){
$('#sendtobookmark').addClass('popup');
//$('#articlemsg').html('Please login to send this article into progress.');
}else{
$('#articlemsg').html('ओह! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुनः प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('#articlecomments').submit(function(e){
var regex = /^([a-zA-Z0-9_.+-])+\@(([a-zA-Z0-9-])+\.)+([a-zA-Z0-9]{2,4})+$/;
var msg=true;
var user=$('#user').val();
var useremail=$('#useremail').val();
var usermessage=$('#usermessage').val();
//$('.input-error').remove();
if(user.trim()==''){
$('#user').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#user').removeClass('input-error');
}
if(useremail.trim()==''){
$('#useremail').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!regex.test(useremail)){
$('#useremail').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#useremail').removeClass('input-error');
}
if(usermessage.trim()==''){
$('#usermessage').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#usermessage').removeClass('input-error');
}
if(msg){
var form=$('#articlecomments').serialize();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi//articles/comments",
data: form,
success: function(data){
if(data=='success'){
window.location.reload();
//$('#commentmsg').html('Your comment submitted for admin approval.');
}else if(data=='captcha'){
$('#commentmsg').html('रीकेप्चा गलत है। पुनः प्रयास करें।');
}else{
$('#commentmsg').html('ओह! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुनः प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errorstatus);
}
});
}
e.preventDefault();
});
</script>
<!-- desktop start -->
<!-- <script src="https://ajax.googleapis.com/ajax/libs/jquery/3.6.4/jquery.min.js"></script> -->
<script src="https://unpkg.com/sweetalert/dist/sweetalert.min.js"></script>
<script src="https://www.google.com/recaptcha/api.js" async defer></script>
<style>
.nb-form {
position: fixed;
z-index: 9999;
width: 300px;
background: #FFF;
right: 110px;
bottom: 60px;
transition: all .6s cubic-bezier(.22, .67, .43, 1.22) .1s;
border-radius: 10px 10px 0 0;
box-shadow: 0 2px 2px 0 rgba(0,0,0,0.14),0 1px 5px 0 rgba(0,0,0,0.12),0 3px 1px -2px rgba(0,0,0,0.2);
}
.nb-form .user-icon {
position: absolute;
top: -115px;
z-index: 99999;
right: 0px;
display: block;
width: 80px;
left: 230px;
margin: 27px auto 33px;
}
.nb-form .title {
background: #ffffff;
filter: progid:DXImageTransform.Microsoft.gradient( startColorstr='#ffffff', endColorstr='#000000',GradientType=0 );
font-size: 16px !important;
padding: 1px 10px 30px !important;
color: #fff !important;
border-radius: 10px 10px 0 0;
}
.nb-form p {
font-size: 13px;
margin: 0;
padding: 15px;
color: #666;
}
.nb-form p.message {
margin-left: 7px;
}
.nb-form form {
padding: 14px 10px 16px 1px;
}
.nb-form input,
.nb-form select {
font-family: Tahoma, Geneva, sans-serif;
font-size: 12px;
width: 254px;
max-width: 254px;
margin-bottom: 10px;
margin-left: 7px;
padding: 6px;
border: none;
border-radius: 4px;
color: #000;
border-bottom: 1px solid #f0f0f0;
}
.nb-form input:focus,
.nb-form select:focus {
outline: none;
box-shadow: none;
}
.nb-form input[type='submit'] {
display: block;
width: 120px;
margin: 0 auto;
padding: 0 20px;
height: 40px;
line-height: 40px;
border-radius: 20px;
cursor: pointer;
transition: all .4s ease;
color: #fff !important;
border: none;
margin-top: 15px;
}
.nb-form input[type='submit']:hover {
box-shadow: 0 3px 3px 0 rgba(0,0,0,0.07),0 1px 7px 0 rgba(0,0,0,0.02),0 3px 1px -1px rgba(0,0,0,0.1);
}
.nb-form ::-webkit-input-placeholder {
color: #000;
}
.nb-form ::-moz-placeholder{
color: #000;
}
.nb-form :-ms-input-placeholder {
color: #000;
}
.nb-form :-moz-placeholder {
color: #000;
}
.nb-form input[type='submit'] {
background: #ed4757;
background: -moz-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: -webkit-gradient(linear, left left, left right, color-stop(0%, #ed4757), color-stop(100%, #dd4c76));
background: -webkit-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: -o-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: -ms-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: linear-gradient(to right, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
filter: progid:DXImageTransform.Microsoft.gradient( startColorstr='#ffffff', endColorstr='#000000',GradientType=0 );
}
@media screen and (max-width: 676px) {
.nb-form .user-icon {
top: -185px;
}
.open-button {
bottom: 42px !important;
right: 42px !important;
height:80px;
width:80px;
z-index: 55000;
}
.nb-form form {
padding: 14px 10px 16px 15px !important;
}
.nb-form .message {
display: none;
}
.nb-form form {
padding-top: 15px;
}
.nb-form{
right: 50%;
bottom: 65px;
left: 50%;
transform: translateX(-50%);
}
.nb-form.open {
bottom: 0;
}
}
/* Button used to open the chat form - fixed at the bottom of the page */
.open-button {
/* background-color: #555; */
color: white;
/* padding: 16px 20px; */
border: none;
cursor: pointer;
/* opacity: 0.8; */
position: fixed;
bottom: 22px;
right: 110px;
z-index: 55000;
/* width: 280px; */
height:80px;
width:80px;
}
/* The popup chat - hidden by default */
.chat-popup {
display: none;
position: fixed;
bottom: 0;
right: 15px;
border: 3px solid #f1f1f1;
z-index: 9;
}
/* Add styles to the form container */
/* .form-container {
max-width: 300px;
padding: 10px;
background-color: white;
} */
/* Set a style for the submit/send button */
.form-container .btn {
color: white;
padding: 16px 20px;
border: none;
cursor: pointer;
width: 100%;
margin-bottom:10px;
opacity: 0.8;
}
/* Add a red background color to the cancel button */
.form-container .cancel {
background-color: red;
}
/* Add some hover effects to buttons */
.form-container .btn:hover, .open-button:hover {
opacity: 1;
}
</style>
<!-- desktop end -->
<div id="formcontainer">
<img class="open-button" onclick="openForm()" src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1693312353_thumbnail_contact%20us%20opt1.png" alt="" class="user-icon">
<div class="chat-popup" id="myForm">
<div class="container sat">
<div class="row">
<div class="nb-form">
<img src="https://i.ibb.co/H2tV78k/istockphoto-1214857021-612x612-removebg-preview.png" alt="close" border="1" style="height:35px; width:35px; float:right; cursor:pointer;" onclick="closeForm()">
<form id="leadsform" method="POST">
<input type="text" name="FirstName" placeholder="First Name:" required>
<input type="text" name="LastName" placeholder="Last Name:" required>
<input type="email" name="EmailAddress" placeholder="Email:" required>
<input type="number" name="Phone" placeholder="Phone:" required>
<select class="medium" name="mx_Custom_4">
<option value="">Language:</option>
<option value="Hindi">Hindi</option>
<option value="English">English</option>
</select>
<select class="Interested" name="mx_Custom_5">
<option value="I am Interested in">I am interested in:</option>
<option value="UPSC">UPSC</option>
<option value="State PCS">State PCS</option>
<option value="Optional Subjects">Optional Subjects</option>
<option value="Teaching Exams">Teaching Exams</option>
<option value="Others">Others</option>
</select>
<input type="hidden" name="utm_medium" value=>
<input type="hidden" name="utm_campaign" value=>
<input type="hidden" name="utm_content" value=>
<input type="hidden" name="utm_source" value="">
<input type="hidden" name="ActivityNote" value="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai">
<center>
<div class="g-recaptcha" data-sitekey="6LfuQ4YpAAAAAK9lbLRAs6Jbz1_dn890VRugU_dT"></div>
</center>
<input type="submit" value="Send message" class="btn">
</form>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<script>
function openForm() {
var form = document.getElementById("myForm");
var opacity = 0;
form.style.display = "block";
// Gradually increase opacity to 1
var fadeInInterval = setInterval(function () {
if (opacity >= 1) {
clearInterval(fadeInInterval);
} else {
opacity += 0.1;
form.style.opacity = opacity;
}
}, 20); // Adjust the interval as needed for the desired speed
// Add click event listener to document to close form when clicking outside
document.addEventListener("click", closeFormOnClickOutside);
}
function closeForm() {
var form = document.getElementById("myForm");
var opacity = 1;
// Gradually decrease opacity to 0
var fadeOutInterval = setInterval(function () {
if (opacity <= 0) {
clearInterval(fadeOutInterval);
form.style.display = "none";
} else {
opacity -= 0.1;
form.style.opacity = opacity;
}
}, 50); // Adjust the interval as needed for the desired speed
// Remove the click event listener when closing the form
document.removeEventListener("click", closeFormOnClickOutside);
}
function closeFormOnClickOutside(event) {
var form = document.getElementById("formcontainer");
if (!form.contains(event.target)) {
closeForm();
}
}
</script>
<script>
$(document).ready(function () {
$("#leadsform").on("submit", function (event) {
event.preventDefault();
// Validate reCAPTCHA
// let captchaResponse = grecaptcha.getResponse();
// if (captchaResponse === '') {
// swal({
// title: "Error!",
// text: "Captcha not verified. Please try again!",
// icon: "error",
// button: "OK",
// });
// return;
// }
var CaptchaCallback = function(){
$('.g-recaptcha').each(function(){
grecaptcha.render(this,{'sitekey' : '6LfuQ4YpAAAAAK9lbLRAs6Jbz1_dn890VRugU_dT'});
})
};
let formData = $(this).serialize();
// Append the reCAPTCHA response to the form data
// formData += '&g-recaptcha-response=' + CaptchaCallback;
// console.log(CaptchaCallback());
// return;
$.ajax({
url: '/leadsform',
method: 'POST',
data: formData,
dataType: 'json',
success: function (response) {
if (response.message) {
swal({
title: "Success!",
text: response.message,
icon: "success",
button: "OK",
});
// Reload the page after 2 seconds
setTimeout(function () {
location.reload();
}, 1000);
} else if (response.error) {
swal({
title: "Error!",
text: response.error,
icon: "error",
button: "OK",
});
} else if (response.errors) {
let errorMessage = '';
$.each(response.errors, function (field, message) {
errorMessage += field + ': ' + message + '\n';
});
swal({
title: "Error!",
text: errorMessage,
icon: "error",
button: "OK",
});
} else {
swal({
title: "Error!",
text: "Error submitting the form. Please try again.",
icon: "error",
button: "OK",
});
}
},
error: function (error) {
// console.log(error);
if (error.responseJSON && error.responseJSON.message) {
swal({
title: "Error!",
text: error.responseJSON.message,
icon: "error",
button: "OK",
});
} else {
swal({
title: "Error!",
text: "Error submitting the form. Please try again.",
icon: "error",
button: "OK",
});
}
}
});
});
});
</script>
<section class="section-newsletter-alerts">
<div class="wrapper">
<div class="newsletter">
<div class="label-news">न्यूज़लेटर सदस्यता</div>
<div class="form-newsletter">
<form action="" method="post" id="newsletterfrm">
<div class="field">
<input type="text" name="txtnname" id="txtnname" class="form-field" placeholder="नाम">
</div>
<div class="field">
<input type="email" name="txtnemail" id="txtnemail" class="form-field" placeholder="ईमेल">
</div>
<div class="field-button" style="position:relative;">
<button class="btn-blue" type="submit">सब्सक्राइब करें</button>
<span class="loader"></span>
</div>
<span id="nmsg"></span>
</form>
</div>
</div>
<div class="sms-alert">
<div class="label-alert">एसएमएस अलर्ट</div>
<div class="form-sms">
<form action="" method="post" id="smsalertfrm">
<div class="field">
<input type="tel" name="txtnmobile" id="txtnmobile" class="form-field" placeholder="मोबाइल नंबर">
</div>
<div class="field-button">
<button class="btn-blue" type="submit">सब्सक्राइब करें</button>
</div>
<span id="nmmsg"></span>
</form>
</div>
</div>
</div>
</section>
<!-- <footer class="footer">
<div class="wrapper">
<div class="footer-container">
<div class="col-about-us">
<h4>हमारे बारे में</h4>
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/quick-emi-payment" target="_blank">For 2nd/3rd/4th EMI - Pay Now</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/general-introduction" target="_blank">'दृष्टि द विज़न' फाउंडेशन का परिचय</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/estore/" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/albums" target="_blank">दृष्टि मीडिया</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/managing-director" target="_blank">प्रबंध निदेशक</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/infrastructure" target="_blank">इंफ्रास्ट्रक्चर</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course" target="_blank">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppcslogin" class="note-btn-1 popup">UPPCS Content</a>
</ul>
</div>
<div class="col-connect">
<h4>हमसे जुड़ें</h4>
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/contact" target="_blank">संपर्क करें </a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/feedback" class="popup">आपकी प्रतिक्रिया</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/careers" target="_blank">करियर</a>
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-reach-us">
<h4>हमसे संपर्क करें</h4>
<p><strong>दृष्टि द विज़न फाउंडेशन</strong><br>641, पहली मंजिल, डॉ. मुखर्जी नगर,<br> सिग्नेचर व्यू अपार्टमेंट के सामने ,<br> नई दिल्ली - 110009</p>
</div>
<div class="col-reach-us">
<h4> </h4>
<p><strong>दृष्टि द विज़न फाउंडेशन</strong><br>सिविल लाइन्स, प्रयागराज (इलाहाबाद),<br> उत्तर प्रदेश - 211001,<br> फोन नंबर - 8448485518, 8750187501</p>
</div>
<div class="col-social">
<ul>
<li>
<a href="https://www.instagram.com/drishtiiasenglish/?utm_medium=copy_link" target="_blank">
<i style="color:#cd486b!important;font-size:35px;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.linkedin.com/company/drishti-ias" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:35px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.facebook.com/drishtithevisionfoundation" target="_blank">
<i style="color:#4267B2;font-size:35px;" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://twitter.com/drishtiias" target="_blank">
<i style="color:#00acee!important;font-size:35px;" class="fa fa-twitter fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://t.me/drishtiiashindiofficial" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:35px;" class="fa fa-telegram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.youtube.com/channel/UCzLqOSZPtUKrmSEnlH4LAvw?sub_confirmation=1" target="_blank">
<i style="color:#FF0000!important;font-size:35px;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</a>
</li>
</ul>
<div class="phone">
<a href="tel:1800-121-6260">1800-121-6260</a> / <a href="tel:011-47532596">011-47532596</a>
</div>
<div class="app-links">
<a href="https://play.google.com/store/apps/details?id=com.drishti.academy.app&hl=en_IN" target="_blank">
<img src="/hindi/drishti/img/app-google.png" alt=""/> </a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/app-coming-soon" class="comin-soon">
<img src="/hindi/drishti/img/app-ios.png" alt=""/>
</a>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div class="copyright">
<div class="wrapper">
कॉपीराइट © 2018-2024 'दृष्टि द विज़न' फाउंडेशन, इंडिया | सर्वाधिकार सुरक्षित | <a href="https://www.drishtiias.com/estore/privacy-policy" target="_blank">गोपनीयता नीति</a>
</div>
</div>
</footer> -->
<style media="screen">
footer{
/* background: #fff url('https://www.drishtiias.com/coaching/img/footer-img.png') no-repeat;
background-size: cover; */
background-color: black!important;
}
.footer-container [class*="col-"].col-connect{
width:274px;
}
.footer_logo{
width: 10%;
margin-bottom: 2%;
/* border: 1px solid red; */
padding: 1%;
border-radius: 10px;
background-color: #ffffff;
}
.margin-left-only-desktop{
margin-left: 5%;
}
.social-box{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
color: #222;
text-align: center;
outline: none!important;
-webkit-box-sizing: border-box;
margin: 0;
padding: 0;
border: 0;
font: inherit;
vertical-align: baseline;
}
.col-connect > ul > li {
color:#ffffff;
}
.copyright > .wrapper{
color:#ffffff;
}
@media only screen and (max-width: 800px) {
.footer_logo{
width: 30%;
text-align: center;
margin-bottom: 10%;
}
.margin-left-only-desktop{
margin-left: 0%;
}
}
</style>
<!-- <link rel="stylesheet" href="https://www.drishtiias.com/coaching/css/style.css"> -->
<link href='https://fonts.googleapis.com/css?family=Roboto' rel='stylesheet'>
<footer class="footer">
<div class="wrapper">
<div class="footer_logo_div">
<img class="footer_logo" src="https://www.drishtiias.com/frontend/img/drishti_logo_new.png" alt="">
</div>
<div class="footer-container">
<div class="col-connect">
<h5 class="open" style="font-family: 'Roboto',sans-serif;color:red;font-weight: bold;font-size: 15px;">Reach Us</h5>
<br>
<ul style="display: block;">
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
12, Main AB Road, Bhawar Kuan, Indore, Madhya Pradesh, 452007
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
641, 1<sup>st</sup> Floor, Mukherjee Nagar, Delhi-110009
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
21, Pusa Rd, WEA, Karol Bagh, Delhi-110005
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
13/15, Tashkent Marg, Civil Lines, Prayagraj, UP-211001
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
Harsh Tower 2, 45 45A, Tonk Rd, Jaipur, Rajasthan-302015
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
47/CC, Burlington Arcade Mall, Burlington Chauraha, Vidhan Sabha Marg, Lucknow, Uttar Pradesh-226001
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-connect margin-left-only-desktop">
<h5 class="open" style="font-family: 'Roboto',sans-serif;color:red;font-weight: bold;font-size: 15px;">Top Searches</h5>
<br>
<ul style="display: block;">
<li>
<i class="fa fa-building" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hin/classroom-program">Classroom Programs</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/estore">Books & Magazines</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-edit" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-course/prelims-mains-test-series">Test Series</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-desktop" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/eng/online-course">Online Programs</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-envelope" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs">State PCS</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa fa-rupee" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/quick-emi-payment" target="_blank">For 2nd/3rd/4th EMI - Pay Now</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-graduation-cap" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:-1%"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/careers">Careers</a>
</li>
</ul>
</div>
<!-- <div class="col-reach-us"> -->
<div class="col-connect">
<h5 class="open" style="font-family: 'Roboto',sans-serif;color:red;font-weight: bold;font-size: 15px;">Connect With Us</h5>
<br>
<ul style="display: block;">
<li>
<i class="fa fa-envelope" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="mailto:help@groupdrishti.in">help@groupdrishti.in</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-phone" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="tel:8010440440">English : +91 8010440440</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-phone" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="tel:8750187501">Hindi : +91 8750187501</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-envelope" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a target="_blank" href="https://www.drishtiias.com/press-releases/02-03-2023">Press Releases</a>
</li>
</ul>
</div>
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 767px) {
.col-social ul li {
padding: 0 2px;
margin-bottom: 5px;
}
}
</style>
<div class="col-social" style="padding-top:0px;">
<ul>
<h5 style="font-weight: bold;font-size: 15px;color:red;text-align:left;margin-left:3%;">Hindi Social</h5>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Instagram-IAS " target="_blank">
<i style="color:#cd486b!important;font-size:25px;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/LinkedIn-IAS" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/facebook-IAS " target="_blank">
<i style="color:#4267B2;font-size:25px;" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/X-IAS " target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Telegram-IAS" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-telegram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/YT-IAS" target="_blank">
<i style="color:#FF0000!important;font-size:25px;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Threads-IAS" target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/8x4wNhp/images-3.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/WhatsApp-IAS" target="_blank">
<i style="color:#25D366!important;font-size:25px;" class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</a>
</li>
</ul>
<ul>
<h5 style="font-weight: bold;font-size: 15px;color:red;text-align:left;margin-left:3%;"><br>English Social</h5>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Instagram-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#cd486b!important;font-size:25px;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/LinkedIn-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/FB-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#4267B2;font-size:25px;" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/X-IAS-Eng " target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Telegram-IAS-Info " target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-telegram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/YT-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#FF0000!important;font-size:25px;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Threads-IAS-Eng" target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/8x4wNhp/images-3.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/WA-IAS" target="_blank">
<i style="color:#25D366!important;font-size:25px;" class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</a>
</li>
</ul>
<style media="screen">
/* Flexbox container for row alignment */
.app-links {
display: flex;
justify-content: space-between; /* Align items with space between them */
align-items: center; /* Vertically center items */
flex-wrap: wrap; /* Allow items to wrap to the next row on smaller screens */
}
/* Style for the links */
.comin-soon {
text-decoration: none; /* Remove underlines from links */
flex: 1; /* Distribute available space equally among items */
max-width: 33%; /* Maximum width for each item (adjust as needed) */
padding: 10px; /* Add some spacing around the items */
}
.col-social .app-links {
position: absolute;
right: -185px;
bottom: -57px;
}
/* Media query for responsiveness on smaller screens (adjust breakpoint as needed) */
@media screen and (max-width: 768px) {
.app-links {
flex-direction: column; /* Stack items vertically on smaller screens */
align-items: flex-start; /* Align items to the left */
}
.col-social .app-links {
position: relative;
right: auto;
bottom: -5px;
margin-top: 23px;
}
.col-social .app-links a {
margin-left: 0px;
}
.comin-soon {
max-width: 100%; /* Full width for each item on smaller screens */
margin-bottom: 10px; /* Add spacing between items */
}
}
</style>
<div class="app-links">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/app-coming-soon" class="comin-soon">
<img src="https://www.drishtiias.com/frontend/img/app-google.png" alt="">
</a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/app-coming-soon" class="comin-soon">
<img src="https://www.drishtiias.com/frontend/img/app-ios.png" alt="">
</a>
<br>
<a href="https://dla.drishtiias.com/windows/" target="_blank">
<img src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1695876320_new%20windows%20logo.png" alt="" style='width:100%;height:50px;'>
</a>
</div>
</div>
</div>
</div>
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 700px) {
.col-connect ul{
display: contents;
}
}
</style>
<div class="copyright">
<div class="wrapper" style="text-align:left">
<h5 style="font-weight: bold;font-size: 15px;color:red;text-align:left;">
Copyright © 2018-2024 Drishti The Vision Foundation, India. All rights reserved
</h5>
<br>
<div class="footer-container">
<div class="col-connect">
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/estore/privacy-policy" target="_blank" style="text-decoration:none;">
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:0%"></i>
Privacy Policy
</a>
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-connect">
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/drishti-policies/terms-and-conditions-1" target="_blank" style="text-decoration:none;">
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:0%"></i>
Terms and Conditions
</a>
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-connect">
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/drishti-policies/cancellation-refund-policy" target="_blank" style="text-decoration:none;">
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:0%"></i>
Cancellation/Refund Policy
</a>
</li>
</ul>
</div>
</div>
</div>
</div>
<br><br><br><br>
</footer>
<!-- This pop up will see only once for one machine/user -->
<!-- <img id="myImg" src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1672232528_63ac3ac8b1e1f_Newyear-Popup-Web.png" alt="Snow" style="width:100%;max-width:300px;display:none">
<div id="myModal_recent" class="modal">
<span class="close" id="popclose">×</span>
<img class="modal-content" id="img01">
</div>
<!-- To display the popup in the middle(vertically) in mobile phone -->
<!-- <style media="screen">
@media only screen and (max-width: 700px){
.modal-content{
margin-top: 20%;
}
}
</style> -->
<script>
// function getCookie(name) {
// var match = document.cookie.match(RegExp('(?:^|;\\s*)' + name + '=([^;]*)'));
// return match ? match[1] : null;
// }
//
// if(getCookie('isPopupDisplayed_recent_hindi_sat')!=1){
// $(document).ready(function(){
// document.cookie = "isPopupDisplayed_recent_eng_3=1";
// var m = new Date();
// var current_time = m.getUTCDate() +"/"+ (m.getUTCMonth()+1) +"/"+ m.getUTCFullYear() + " " + m.getUTCHours() + ":" + m.getUTCMinutes() + ":" + m.getUTCSeconds();
// datetimeEnd = '07/01/2023 05:00:00';
// if(Date.parse(current_time) < Date.parse(datetimeEnd)){
// $('#myModal_recent').css('display','block');
// }
// $('#img01').attr('src',$('#myImg').attr('src'));
// $('#img01').attr('style','cursor:pointer');
// });
// $('#img01').on('click',function(e){
// window.location="https://www.drishtiias.com/hindi/online-course";
// });
//
// $('#popclose').on('click',function(e){
// $('#myModal_recent').css('display','none');
// });
// }
// // Added this - if user click on anywhere outside popup - modal/popup will be gone
// $('body').click(function(e) {
// $('#myModal_recent').hide();
// });
</script>
<!-- For bottom side fix button in mobile -->
<div class="fixedButton_hand mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn_hand">
<font size="2px">Share Page</font>
<i style="color:white;font-size:15px;" class="fa fa-hand-o-down" aria-hidden="true"></i>
</div>
</div>
<a href="https://telegram.me/share/url?url=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai&text=Drishti IAS Hindi!" target="_blank" class="fixedButton_tg mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-telegram"></i>
</div>
</a>
<a href="https://www.facebook.com/sharer/sharer.php?u=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" target="_blank" class="fixedButton_fb mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#4267B2;font-size:25px;" class="fa fa-facebook"></i>
</div>
</a>
<a href="https://twitter.com/intent/tweet?url=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai&text=Drishti IAS Hindi!" target="_blank" class="fixedButton_tw mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<!-- <i style="color:#00acee!important;font-size:25px;" class="fa fa-twitter fa-social"></i> -->
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:25px;padding-top: 5px;">
</div>
</a>
<a href="https://www.linkedin.com/shareArticle?mini=true&url=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai&title=&summary=Drishti IAS Hindi!&source=" target="_blank" class="fixedButton_ln mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://api.whatsapp.com/send?text=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" target="_blank" class="fixedButton_wp mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#25D366!important;font-size:25px;" class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</div>
</a>
<div class="popup-box search-popup">
<div class="search-popup--box">
<form method="post" action="https://www.drishtiias.com/hindi/search" name="searchfrm" id="searchfrm">
<input type="text" placeholder="अपना सर्च कीवर्ड टाईप करें:" name="search" id="search">
<button type="submit">खोजें</button>
</form>
<button type="submit" class="btn-close" rel="close-popup">Close</button>
</div>
</div>
<script>
$('#searchfrm').submit(function(e){
var search=$('#search').val();
location='https://www.drishtiias.com/hindi/search/'+search;
e.preventDefault();
});
$(document).ready(function(){
$('.comin-soon').colorbox({innerWidth: 1100, innerHeight: 530});
if(screen.width < 1199){
$('.comin-soon').colorbox({innerWidth: 800, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 801){
$('.comin-soon').colorbox({innerWidth: 300, innerHeight: 350});
}
$('.youtube').colorbox({ iframe:true, innerWidth:640, innerHeight:390 });
if(screen.width < 768){
$('.youtube').colorbox({innerWidth:280, innerHeight:177});
}
});
</script>
<script type="text/javascript">
$('.learning-program .subheading').click(function(){
$(this).next().slideToggle();
$(this).toggleClass('open');
});
// Added the code - If user click on anywhere outside the popup - then it should be closed as asked | 01-Oct-21
$('body').click(function(e) {
$('#myModal').hide();
});
///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
</script>
<!-- Floating Social Media bar Starts -->
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<div class="float-sm">
<!-- Removed class sur-move -->
<!-- Removed ondragover="allowDrop(event)" ondrag="dragging(event)" ondrop="drop(event)" -->
<!-- Removed draggable="true" -->
<!-- onclick="show_social_float_icons();" -->
<div id="float-plus" style="cursor:pointer;" class="fl-fl float-plus">
<!-- <i style="color:red;" class="fa fa-plus fa-social"></i> -->
<img src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1637393581_social-media-expand.png">
</div>
<div style="cursor:pointer;" onclick="remove_social_float_icons();"class="fl-fl float-cross">
<i style="color:red" class="fa fa-close fa-social"></i>
</div>
<a href="https://drishti.xyz/facebook-IAS" target="_blank">
<div class="fl-fl float-fb">
<i style="color:#4267B2" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/X-IAS" target="_blank">
<div class="fl-fl float-tw">
<!-- <i style="color:#00acee!important;" class="fa fa-twitter fa-social"></i> -->
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:25px;padding-top: 8px;">
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/LinkedIn-IAS" target="_blank">
<div class="fl-fl float-rs">
<i style="color:#0077b5!important;"class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/Instagram-IAS " target="_blank">
<div class="fl-fl float-ig">
<i style="color:#cd486b!important;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/YT-IAS " target="_blank">
<div class="fl-fl float-pn">
<i style="color:red!important;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</div>
</a>
<!-- <a href="https://api.whatsapp.com/send?text=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" target="_blank">
<div style="" class="fl-fl float-wp">
<i style="color:#25D366!important;"class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</div>
</a> -->
<a href=" https://drishti.xyz/Telegram-IAS " target="_blank">
<div style="" class="fl-fl float-tg">
<i style="color:#0077b5!important;"class="fa fa-telegram"></i>
</div>
</a>
</div>
<script>
// For desktop - DRAGGABLE
$('.float-plus').draggable();
$(".float-plus").css("position", "fixed");
$('.float-plus').click(function(){
show_social_float_icons();
})
var box = document.getElementById('float-plus');
$('.float-plus').mousedown(function(){
box.style.transition = "all 0s ease 0s";
});
$('.float-plus').mouseup(function(){
box.style.transition = "all 1s ease 0s";
var screen_width = screen.width;
var screen_width = parseInt(screen_width, 10)
var current_location = box.style.left;
var current_location = parseInt(current_location, 10)
var screen_middle = (screen_width/2);
var xx = (screen_width*0.04);
var x = (screen_width*0.009);
if(current_location > screen_middle){
box.style.left = (screen_width-xx) + 'px';
} else {
box.style.left = x + 'px';
}
});
// For MOBILE TOUCH - DRAGGABLE
var box = document.getElementById('float-plus');
box.addEventListener('touchstart', function(e) {
// Nothing for now!
});
box.addEventListener('touchmove', function(e) {
box.style.transform = "translate(-50%, -50%)";
var touchLocation = e.targetTouches[0];
box.style.left = (touchLocation.pageX-window.scrollX) + 'px';
box.style.top = (touchLocation.pageY-window.scrollY) + 'px';
e.preventDefault();
});
box.addEventListener('touchend', function(e) {
// Nothing for now!
});
</script>
<script>
function remove_social_float_icons() {
$(".float-fb").animate({
top: "-=8%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-fb" ).hide("slow");
},500);
$(".float-tw").animate({
top: "-=16%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-tw" ).hide("slow");
},500);
$(".float-rs").animate({
top: "-=24%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-rs" ).hide("slow");
},500);
$(".float-ig").animate({
top: "-=32%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-ig" ).hide("slow");
},500);
$(".float-pn").animate({
top: "-=40%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-pn" ).hide("slow");
},500);
$(".float-wp").animate({
top: "-=48%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-wp" ).hide("slow");
},500);
var width = (window.innerWidth > 0) ? window.innerWidth : screen.width;
if(width <= 700){
$(".float-tg").animate({
top: "-=56%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-tg" ).hide("slow");
},500);
}
setTimeout(function(){
$( ".float-cross" ).hide("slow");
},500);
setTimeout(function(){
$( ".float-plus" ).show("slow");
},500);
sessionStorage.setItem("remove_social_icons", "1");
}
function show_social_float_icons(){
setTimeout(function(){
$( ".float-plus" ).hide("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-fb" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-tw" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-rs" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-ig" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-pn" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-wp" ).show("slow");
},10);
var width = (window.innerWidth > 0) ? window.innerWidth : screen.width;
if(width <= 700){
setTimeout(function(){
$( ".float-tg" ).show("slow");
},10);
}
setTimeout(function(){
$( ".float-cross" ).show("slow");
},10);
$(".float-fb").animate({
top: "+=8%",
}, 500 );
$(".float-tw").animate({
top: "+=16%",
}, 600 );
$(".float-rs").animate({
top: "+=24%",
}, 700 );
$(".float-ig").animate({
top: "+=32%",
}, 800 );
$(".float-pn").animate({
top: "+=40%",
}, 900 );
$(".float-wp").animate({
top: "+=48%",
}, 1000 );
if(width <= 700){
$(".float-tg").animate({
top: "+=56%",
}, 1000 );
}
sessionStorage.setItem("remove_social_icons", "0");
}
$(document).ready(function(){
var value = sessionStorage.getItem("remove_social_icons");
if(value == '1'){
remove_social_float_icons();
}
});
</script>
<!-- Floating Social Media bar Ends -->
<style>
@media only screen and (max-width: 700px) {
.float-sm {
display:none;
}
.fl-fl {
width: 40px !important;
height: 40px!important;
}
.fa-social{
padding: 5px 0!important;
}
.float-plus{
/* Prev 30 px and 30px */
width: 40px !important;
height: 40px!important;
}
.fa-plus{
padding: 5px 0!important;
/* Prev 6 px and 10px */
/* font-size:20px!important; */
}
}
@media only screen and (min-width: 700px) {
.float-tg{
display:none;
}
}
/* Floating Social Media Bar Style Starts Here */
.float-plus{
display: none;
}
.float-sm {
display:;
text-align:center;
margin-left: 10px;
}
.fl-fl {
background: #dcdcdc;
text-transform: uppercase;
letter-spacing: 3px;
padding: 4px;
width: 50px;
height: 50px;
position: fixed;
/* right: 50px; */
z-index: 1000;
font: normal normal 10px Arial;
-webkit-transition: all .25s ease;
-moz-transition: all .25s ease;
-ms-transition: all .25s ease;
-o-transition: all .25s ease;
transition: all .25s ease;
opacity: 0.9;
transition: transform .2s;
border-radius:10px;
}
.fa-social {
font-size: 20px;
color: #fff;
padding: 10px 0;
/* width: 40px; */
/* margin-left: 8px; */
}
.fl-fl:hover {
right: 100;
opacity: 1;
transform: scale(1.15);
}
.fl-fl a {
color: #fff !important;
text-decoration: none;
text-align: center;
line-height: 43px!important;
vertical-align: top!important;
}
.float-plus {
top: 22%;
}
.float-cross {
top: 22%;
}
.float-fb {
top: 30%;
}
.float-tw {
top: 38%;
}
.float-rs {
top: 46%;
}
.float-ig {
top: 54%;
}
.float-pn {
top: 62%;
}
.float-wp {
top: 70%;
}
.float-tg {
top: 78%;
}
/* Floating Social Media Bar Style Ends Here */
</style>
<script>
// function to close the popup
function closePopup() {
var modal = document.getElementById("myModal");
modal.style.display = "none";
}
// function to open the popup
function openPopup() {
var modal = document.getElementById("myModal");
modal.style.display = "block";
}
// Added the code - If user click on anywhere outside the popup
$('body').click(function(e) {
$('#myModal').hide();
});
$('#popclose').on('click',function(e){
$('#myModal').css('display','none');
});
// automatically open the popup on page load
window.onload = openPopup;
</script>
<style>
/* CSS for the popup */
.modals {
display: none;
position: fixed;
z-index: 1000;
padding-top: 10%;
left: 0;
top: 0;
width: 100%;
height: 100%;
overflow: auto;
background-color: rgb(0,0,0);
background-color: rgba(0,0,0,0.8);
box-shadow: 0px 0px 10px 0px rgba(0,0,0,0.5);
transition: transform 0.3s ease-in-out;
}
/* The Close Button */
.close {
color: white;
float: right;
font-size: 28px;
font-weight: bold;
cursor: pointer;
}
.close:hover,
.close:focus {
color: #000;
text-decoration: none;
cursor: pointer;
}
/* The Image */
.modal-content_updated {
border-radius: 5px;
margin: auto;
display: block;
max-width: 450px !important ;
max-width: 90%;
}
@media only screen and (max-width: 700px){
.modal-content_updated{
margin-top: 35%;
}
}
</style>
<script src="/hindi/drishti/js/slick.min.js"></script> <script src="/hindi/drishti/js/nav.js"></script>
<script src="/hindi/drishti/js/jquery.colorbox.js"></script> <script src="/hindi/drishti/js/custom.js"></script> <script>
var regex = /^([a-zA-Z0-9_.+-])+\@(([a-zA-Z0-9-])+\.)+([a-zA-Z0-9]{2,4})+$/;
var phonex = /^([0-9 ])+$/;
$('#newsletterfrm').submit(function(e){
var msg=true;
var txtnname=$('#txtnname').val();
var txtnemail=$('#txtnemail').val();
$('#nmsg').html('');
//$('.input-error').remove();
if(txtnname.trim()==''){
$('#txtnname').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#txtnname').removeClass('input-error');
}
if(txtnemail.trim()==''){
$('#txtnemail').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!regex.test(txtnemail)){
$('#txtnemail').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#txtnemail').removeClass('input-error');
}
if(msg){
var form=$('#newsletterfrm').serialize();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/pages/newsletterfrm",
data: form,
success: function(data){
if(data=='already'){
$('#nmsg').html('यह ई-मेल पहले से प्रयोग में है।');
}else if(data=='add'){
$('#nmsg').html('हमारे न्यूज़लेटर को सब्सक्राइब करने के लिये धन्यवाद !');
$('#txtnname').val('');
$('#txtnemail').val('');
}else{
$('#nmsg').html('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
//$('#nloader').hide();
}
});
}
e.preventDefault();
});
$('#smsalertfrm').submit(function(e){
var msg=true;
var txtnmobile=$('#txtnmobile').val();
$('#nmmsg').html('');
//$('.input-error').remove();
if(txtnmobile.trim()==''){
$('#txtnmobile').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(txtnmobile.trim().length!=10){
$('#txtnmobile').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!phonex.test(txtnmobile)){
$('#txtnmobile').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#txtnmobile').removeClass('input-error');
}
if(msg){
var form=$('#smsalertfrm').serialize();
//$('#nmloader').show();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/pages/smsalertfrm",
data: form,
success: function(data){
if(data=='already'){
$('#nmmsg').html('यह फोन नंबर पहले से प्रयोग में है।');
}else if(data=='add'){
$('#nmmsg').html('हमारे एसएमएस अलर्ट को सब्सक्राइब करने के लिये धन्यवाद !');
$('#txtnmobile').val('');
}else{
$('#nmmsg').html('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
//$('#nmloader').hide();
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
//$('#nmloader').hide();
}
});
}
e.preventDefault();
});
$('#subscriptionfrm').submit(function(e){
var msg=true;
var txtnname=$('#name').val();
var txtnemail=$('#emailaddress').val();
var txtnmobile=$('#phone').val();
$('#contactmsg').html('');
//$('.input-error').remove();
if(txtnname.trim()==''){
$('#name').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#name').removeClass('input-error');
}
if(txtnemail.trim()==''){
$('#emailaddress').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!regex.test(txtnemail)){
$('#emailaddress').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#emailaddress').removeClass('input-error');
}
if(txtnmobile.trim()==''){
$('#phone').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(txtnmobile.trim().length!=10){
$('#phone').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!phonex.test(txtnmobile)){
$('#phone').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#phone').removeClass('input-error');
}
if($('#dailyupdates').prop("checked") == false && $('#examnewsletter').prop("checked") == false && $('#fullnewsletter').prop("checked") == false && $('#sms').prop("checked") == false)
{
$('#contactmsg').css('display','block');
$('#contactmsg').addClass('error');
$('#contactmsg').html('कोई भी ऑप्शन सेलेक्टेड नहीं है, कृपया कम से कम एक ऑप्शन सेलेक्ट करें।');
msg=false;
}
if(msg){
$('.loader').css('display','block');
var form=$('#subscriptionfrm').serialize();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/subscription",
data: form,
success: function(data){
$('.loader').css('display','none');
if(data=='success'){
$('#contactmsg').css('display','block');
$('#contactmsg').removeClass('error');
$('#contactmsg').html('हमारे न्यूज़लेटर को सब्सक्राइब करने के लिये धन्यवाद ! हम जल्द ही आपसे संपर्क करेंगे।');
$('#name').val('');
$('#emailaddress').val('');
$('#phone').val('');
}else{
$('#contactmsg').css('display','block');
$('#contactmsg').addClass('error');
$('#contactmsg').html('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
$('.loader').css('display','none');
alert(errortype);
//$('#nloader').hide();
}
});
}
e.preventDefault();
});
</script>
<script type="text/javascript">
$('.allnotes').click(function(){
$('.fixbtn.notes').removeClass('open');
$('.fixbtn.mynotes').toggleClass('open');
});
$('.mynotes,.notelist').on('click','.readmore',function(){
var noteid=$(this).attr('data-noteid');
$('#note_id').val(noteid);
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/setnote",
data: 'note_id='+noteid,
success: function(data){
if(data){
tinymce.get("mynote").setContent(data);
$('#mynotemsg').html('');
$('.fixbtn.notes').toggleClass('open');
}else{
alert('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('.notelink').click(function(){
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/removenote",
success: function(data){
if(data=='removed'){
$('#note_id').val('');
tinymce.get("mynote").setContent('');
$('#mynotemsg').html('');
$('.fixbtn.notes').toggleClass('open');
$('.fixbtn.mynotes').removeClass('open');
}else{
alert('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('.mynotes,.notelist').on('click','.removenote',function(e){
if(confirm('Are you sure want to remove note?'))
{
var noteid=$(this).attr('data-noteid');
$('.loader').css('display','block');
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/deletenote",
data: 'note_id='+noteid,
success: function(data){
if(data=='removed'){
$('.loader').css('display','none');
$('#note-list #'+noteid+',.notelist #'+noteid).css('display','none');
//window.location.reload();
}else{
$('.loader').css('display','none');
alert('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
$('.loader').css('display','none');
alert(errortype);
}
});
}
e.preventDefault();
});
</script>
<script>
$("#commentfile").change(function(){
$("#file-name").text(this.files[0].name);
});
</script>
<script src="/hindi/drishti/js/jquery.fancybox.js"></script> <script>
$(".iframe").fancybox();
$('.datepicker').datepicker();
$('.datepicker').datepicker("option","dateFormat","yy-mm-dd");
$('#startdate').val($('#hdstart').val());
$('#enddate').val($('#hdend').val());
$(document).ready(function(){
$('.list-toggle').click(function(){
$('.list-category').toggleClass('active');
$(this).toggleClass('active');
$('.value').text(function(i, text){
return text === "Hide Menu" ? "Show Menu" : "Hide Menu";
});
});
$('aside button.close').click(function(){
$('.list-category').toggleClass('active');
$('.list-toggle').toggleClass('active');
});
$('.fixbtn .btn').click(function(){
$('.fixbtn .btn').not(this).parents('.fixbtn').removeClass('open');
$(this).parents('.fixbtn').toggleClass('open');
});
$('.fixbtn a.close').click(function(){
$(this).parents('.fixbtn').removeClass('open');
});
$('.note-btn').click(function(){
$('#mynotemsg').html('');
$('.fixbtn.notes').toggleClass('open');
});
$('.viewmore a').click(function(){
$('.hide').slideToggle('active');
$(this).text(function(i, text){
return text === "View More" ? "View Less" : "View More";
});
});
});
</script>
<script>
$(document).ready(function(){
if(screen.width < 768){
$('.box-toggle .box-slide p.subheading').click(function(){
$(this).toggleClass('open').next().slideToggle();
});
}
});
</script>
<script>
$('#bookSession').on('click',function(e){
$.ajax({
type: "POST",
data: {
'course': $('#bookSession').data('course')
},
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/book-online-session",
success: function(json){
var obj = JSON.parse(json);
if (obj.status==200) {
alert(obj.message);
}
else
{
alert(obj.message);
window.location.reload();
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
e.preventDefault();
});
</script>
<script>
$('#requestACallBackFrm').on('submit',function(e){
$.ajax({
type: "POST",
data: $('#requestACallBackFrm').serialize(),
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/request-a-call-back",
success: function(json){
var obj = JSON.parse(json);
if (obj.status==200) {
alert(obj.message);
document.getElementById('requestACallBackFrm').reset();
}
else
{
alert(obj.message);
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
e.preventDefault();
});
function getCookie(name) {
var match = document.cookie.match(RegExp('(?:^|;\\s*)' + name + '=([^;]*)'));
return match ? match[1] : null;
}
if(getCookie('isLoginHindi')==1){
document.getElementById("isLoginHindi").style.display='inherit';
// document.getElementById("isLoginHindiNotes").style.display='inherit';
// document.getElementById("isNotLoginHindiNotes").style.display='None';
document.getElementById("isNotLoginHindiRegister").style.display='None';
document.getElementById("isNotLoginHindiLogin").style.display='None';
console.log('Loggedin user');
}else{
console.log('NOT Loggedin user');
// document.getElementById("isLoginHindiNotes").style.display='None';
document.getElementById("isLoginHindi").style.display='None';
// document.getElementById("isNotLoginHindiNotes").style.display='inherit';
document.getElementById("isNotLoginHindiRegister").style.display='inherit';
document.getElementById("isNotLoginHindiLogin").style.display='inherit';
}
console.log('TEDST');
</script>
<script type="text/javascript">
$(".popup").colorbox({iframe: true, innerWidth: 790, innerHeight: 530});
if(screen.width < 980){
$(".popup").colorbox({innerWidth: 720, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 768){
$(".popup").colorbox({innerWidth: 420, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 480){
$(".popup").colorbox({innerWidth: 280, innerHeight: 440});
}
$("#scroll-top").click(function(){
$('html, body').animate({ scrollTop: $(".header").offset().top }, 1000);
});
$(window).scroll(function() {
var scroll = $(window).scrollTop();
if (scroll >= 500) {
$("#scroll-top").addClass("show");
} else {
$("#scroll-top").removeClass("show");
}
});
</script>
<script>
// $('.section-banner .wrapper > div').matchHeight();
$('.slider').slick({
autoplay: true,
arrows: false,
dots: true,
autoplaySpeed:3000
});
$('.services-slider').slick({
arrows: true,
slidesToShow: 3,
slidesToScroll: 1,
prevArrow: '<button type="button" class="slick-prev" title="Previous">Previous</button>',
nextArrow: '<button type="button" class="slick-next" title="Next">Next</button>',
responsive: [
{
breakpoint: 1025,
settings: {
slidesToShow: 2
}
}
]
});
$('.loader1').css('display','none');
$('.horizontal-menu').css('visibility','visible');
$('.banner').css('visibility','visible');
$('.services-slider--mobile').slick({
autoplay: true,
autoplaySpeed: 2000
});
/* $("#qa-form").steps({
headerTag: "h5",
bodyTag: "section",
transitionEffect: "slideLeft"
});*/
$("#tagcloud a").tagcloud({
size: {start: 14, end: 22, unit: "px"},
color: {start: '#3498DB', end: '#46CFB0'}
});
$(".popup-video").colorbox({iframe: true, innerWidth: 850, innerHeight: 600});
$(".feedback").colorbox({iframe: true, innerWidth: 850, innerHeight: 600});
if(screen.width < 980){
$(".popup-video").colorbox({innerWidth: 720, innerHeight: 530});
$(".feedback").colorbox({innerWidth: 720, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 768){
$(".popup-video").colorbox({innerWidth: 420, innerHeight: 530});
$(".feedback").colorbox({innerWidth: 420, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 480){
$(".popup-video").colorbox({innerWidth: 280, innerHeight: 170});
$(".feedback").colorbox({innerWidth: 280, innerHeight: 440});
}
</script>
<script>
function showarchive(year,month,day=null){
// alert('loksabha-rajyasabha-discussions'); return;
var url='https://www.drishtiias.com/hindi/archives'+'/'+year+'-'+month+'-'+day;
location=url;
//alert(url+'/archives/'+year+'/'+month+'/'+dat);
}
</script>
<script id="dsq-count-scr" src="//drishtiias.disqus.com/count.js"></script>
</body>
</html>
'
}
$maxBufferLength = (int) 8192
$file = '/var/www/drishtiias.com/public_html/hindi/vendor/cakephp/cakephp/src/Error/Debugger.php'
$line = (int) 850
$message = 'Unable to emit headers. Headers sent in file=/var/www/drishtiias.com/public_html/hindi/vendor/cakephp/cakephp/src/Error/Debugger.php line=850' Cake\Http\ResponseEmitter::emit() - CORE/src/Http/ResponseEmitter.php, line 48
Cake\Http\Server::emit() - CORE/src/Http/Server.php, line 106
[main] - ROOT/webroot/index.php, line 58 Warning (2) : Cannot modify header information - headers already sent by (output started at /var/www/drishtiias.com/public_html/hindi/vendor/cakephp/cakephp/src/Error/Debugger.php:850) [CORE/src/Http/ResponseEmitter.php , line 148 ]Code Context $response -> getStatusCode (),
( $reasonPhrase ? ' ' . $reasonPhrase : '' )
));
$response = object(Cake\Http\Response) {
'status' => (int) 200,
'contentType' => 'text/html',
'headers' => [
'Content-Type' => [
[maximum depth reached]
]
],
'file' => null,
'fileRange' => [],
'cookies' => object(Cake\Http\Cookie\CookieCollection) {},
'cacheDirectives' => [],
'body' => '<!DOCTYPE html>
<html lang="en">
<head>
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=utf-8" />
<meta name="viewport" content="width=device-width, initial-scale=1">
<meta name="google-site-verification" content="T8BPOWVB3_clU2T2Wap2B9I4tEthojpBZYEgp2zW7Tk" />
<!-- <meta name="viewport" content="width=device-width, user-scalable=no, initial-scale=1.0, minimum-scale=1.0, maximum-scale=1.0" /> -->
<link href="https://www.drishtiias.com/hindi/favicon.ico" type="image/x-icon" rel="icon"/>
<!--[if ie]><meta content='IE=edge,chrome=1' http-equiv='X-UA-Compatible'/><![endif]-->
<meta name="format-detection" content="telephone=no" />
<link rel="canonical" href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" />
<meta name="robots" content="index,follow">
<meta name="keywords" content="भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण, Telecom Regulatory Authority of India, TRAI, ‘चलचित्र अधिनियम, 1952’, ‘Cinematograph Act,1952’ ‘केंद्रीय फिल्म प्रमाणन बोर्ड’, ‘Central Board of Film Certification, CBFC’ ‘केबल टीवी नेटवर्क (विनियमन) अधिनियम, 1995’, आचार सहिंता, Code of Conduct, ओवर द टॉप', Over The Top, OTT" />
<meta name="description" content="हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण ( Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी।" />
<meta property="og:type" content="article" />
<meta property="og:title" content="OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI - Drishti IAS" />
<meta property="og:description" content="हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण ( Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी।" />
<meta property="og:image" content="https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/drishti-dual-logo.jpg" />
<meta property="og:url" content="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" />
<meta property="og:site_name" content="Drishti IAS" />
<meta name="twitter:title" content="OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI - Drishti IAS">
<meta name="twitter:description" content="हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण ( Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी।">
<meta name="twitter:image" content="https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/drishti-dual-logo.jpg">
<meta name="twitter:site" content="Drishti IAS">
<meta name="twitter:creator" content="Drishti IAS">
<meta name="facebook-domain-verification" content="sxa6keafeqv68530rmdvc3suj228cb" />
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<style>
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a {
width: 32.5%;
}
.statepcs .paper-menu a{
width:24.5%;
}
.statepcs .paper-menu.quiz a {
width: 100%;
background:linear-gradient(to right, #ed4757, #dd4c76);
}
.statepcs .paper-menu.quiz a:hover {
width: 100%;
background:linear-gradient(135deg, #27adb9 0%, #27b999 76%);
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a.state-pcs-quiz {
display:none;
}
.statepcs .paper-menu a.state-pcs-quiz {
display:none;
}
.statepcs .submenu ul li {
width: auto;
display: inline-block;
position: relative;
margin: 0 0 10px;
padding-right: 10px;
padding-left: 0px;
background: transparent;
font-size: 18px;
color: #000;
line-height: 1.6;
}
.statepcs .submenu ul li a {
color: #000;
font-style: italic;
font-size: 13px;
background-color: #efc08c;
border-radius: 4px;
padding: 5px 8px;
}
.statepcs .submenu ul li a:hover {
color: #000;
}
.statepcs .submenu ul {
margin: -7px 0 20px;
padding-left:0px;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post a
{
width: 37px;
height: 37px;
display: inline-block;
border: 1px solid #cfcfcf;
margin-left: 5px;
font-size: 0;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post a.next {
background: url(https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/icons/icon-arrow-right.png) no-repeat center center;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post a.prev {
background: url(https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/icons/icon-arrow-left.png) no-repeat center center;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post {
position: absolute;
right: 30px;
top: 11px;
}
.starRating{
margin-top: -13px;
margin-bottom: 22px;
}
.starRating i{
font-size:11px;
color:#000;
}
.checked {
color: orange;
font-size:14px;
}
.unchecked {
color: #9e9e9e9e;
font-size:14px;
}
@media all and (max-width:767px) {
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a.state-pcs-quiz {
display:block;
width:100%;
background:linear-gradient(to right, #ed4757, #dd4c76);
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a:hover.state-pcs-quiz {
background:linear-gradient(135deg, #27adb9 0%, #27b999 76%);
}
.statepcs .paper-menu a.state-pcs-quiz {
display:block;
width:100%;
background:linear-gradient(to right, #ed4757, #dd4c76);
}
.statepcs .paper-menu a:hover.state-pcs-quiz {
background:linear-gradient(135deg, #27adb9 0%, #27b999 76%);
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a {
width: 49%;
margin-bottom:5px;
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a:last-child {
width: 100%;
}
.statepcs .paper-menu a{
width:49%;
margin-bottom:5px;
padding: 0 22px;
}
}
</style>
<title>OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI - Drishti IAS </title>
<script>(function(w,d,t,r,u){var f,n,i;w[u]=w[u]||[],f=function(){var o={ti:"17388975"};o.q=w[u],w[u]=new UET(o),w[u].push("pageLoad")},n=d.createElement(t),n.src=r,n.async=1,n.onload=n.onreadystatechange=function(){var s=this.readyState;s&&s!=="loaded"&&s!=="complete"||(f(),n.onload=n.onreadystatechange=null)},i=d.getElementsByTagName(t)[0],i.parentNode.insertBefore(n,i)})(window,document,"script","//bat.bing.com/bat.js","uetq");</script>
<!-- Google Tag Manager -->
<script>(function(w,d,s,l,i){w[l]=w[l]||[];w[l].push({'gtm.start':
new Date().getTime(),event:'gtm.js'});var f=d.getElementsByTagName(s)[0],
j=d.createElement(s),dl=l!='dataLayer'?'&l='+l:'';j.async=true;j.src=
'https://www.googletagmanager.com/gtm.js?id='+i+dl;f.parentNode.insertBefore(j,f);
})(window,document,'script','dataLayer','GTM-N343FSV');</script>
<!-- End Google Tag Manager -->
<link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/main.css"/> <link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/custom.css"/> <link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/colorbox.css"/>
<script>var SITEURL='https://www.drishtiias.com/hindi/';</script>
<link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/fancybox.css"/> <link rel="stylesheet" href="//code.jquery.com/ui/1.12.1/themes/base/jquery-ui.css" >
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<link href="https://fonts.googleapis.com/css?family=Noto+Sans:400,700" rel="stylesheet" >
<link href="https://fonts.googleapis.com/css?family=Eczar:400,500,600,700" rel="stylesheet" >
<script src="/hindi/drishti/js/jquery.min.js"></script> <script src='https://www.google.com/recaptcha/api.js' ></script>
<script src="https://www.drishtiias.com/hindi/webroot/admin/js/tinymce/js/tinymce/tinymce.min.js" ></script>
<script src="https://www.drishtiias.com/hindi/webroot/admin/js/tinymce/js/tinymce/jquery.tinymce.min.js" ></script>
<script src="https://www.drishtiias.com/hindi/webroot/admin/js/jquery.nicescroll.js" ></script>
<script src="https://code.jquery.com/ui/1.12.1/jquery-ui.js" ></script>
<script>
$( function() {
$("#accordion").accordion({ heightStyle: "content" });
//$( "#accordion" ).accordion();
} );
</script>
<script type="text/javascript">
// $(function() {
// $("#accordion").niceScroll({ cursorcolor:"#c8c7c7", cursorwidth: "8px", autohidemode: false });
// });
tinymce.init({
selector: 'textarea.ckeditor',
height: 350,
relative_urls: false,
theme: 'modern',
plugins: [
'lists preview','searchreplace wordcount','table','paste textcolor textpattern'
],
toolbar1: 'bold italic | undo redo | alignleft aligncenter alignright alignjustify | bullist numlist outdent indent | preview | fontsizeselect | forecolor | backcolor',
image_advtab: true,
fontsize_formats: '8px 10px 12px 14px 18px 24px 36px',
content_css: [
'//fonts.googleapis.com/css?family=Lato:300,300i,400,400i',
'https://www.drishtiias.com/hindi//drishti/css/main.css',
'https://www.drishtiias.com/hindi//drishti/css/editor.css'
],
paste_preprocess : function(pl, o) {
o.content = strip_tags( o.content,'<p><br><br/><strong><b><ol><ul><h1><h2><h3><h4><h5><li><font>');
},
});
</script>
<!-- Twitter universal website tag code -->
<script>
!function(e,t,n,s,u,a){e.twq||(s=e.twq=function(){s.exe?s.exe.apply(s,arguments):s.queue.push(arguments);
},s.version='1.1',s.queue=[],u=t.createElement(n),u.async=!0,u.src='//static.ads-twitter.com/uwt.js',
a=t.getElementsByTagName(n)[0],a.parentNode.insertBefore(u,a))}(window,document,'script');
// Insert Twitter Pixel ID and Standard Event data below
twq('init','o140x');
twq('track','PageView');
</script>
<!-- End Twitter universal website tag code -->
<link href="https://fonts.googleapis.com/css?family=Roboto:400,300,500,700,900" rel="stylesheet">
<!-- Begin Mailchimp Signup Form -->
<link href="//cdn-images.mailchimp.com/embedcode/horizontal-slim-10_7.css" rel="stylesheet" type="text/css">
<style type="text/css">
#mc_embed_signup{background:#fff; clear:left; font:14px Helvetica,Arial,sans-serif; width:100%;}
/* Add your own Mailchimp form style overrides in your site stylesheet or in this style block.
We recommend moving this block and the preceding CSS link to the HEAD of your HTML file. */
</style>
<!-- <script type="text/javascript" src="//script.crazyegg.com/pages/scripts/0084/3729.js" async="async"></script> -->
<!-- Facebook Pixel Code -->
<script>
!function(f,b,e,v,n,t,s)
{if(f.fbq)return;n=f.fbq=function(){n.callMethod?
n.callMethod.apply(n,arguments):n.queue.push(arguments)};
if(!f._fbq)f._fbq=n;n.push=n;n.loaded=!0;n.version='2.0';
n.queue=[];t=b.createElement(e);t.async=!0;
t.src=v;s=b.getElementsByTagName(e)[0];
s.parentNode.insertBefore(t,s)}(window, document,'script',
'https://connect.facebook.net/en_US/fbevents.js');
fbq('init', '1121724864951499');
fbq('track', 'PageView');
</script>
<noscript><img height="1" width="1" style="display:none"
src="https://www.facebook.com/tr?id=1121724864951499&ev=PageView&noscript=1"
/></noscript>
<!-- End Facebook Pixel Code -->
<style>
#myImg {
border-radius: 5px;
cursor: pointer;
transition: 0.3s;
}
#myImg:hover {opacity: 0.7;}
/* The Modal (background) */
.modal {
display: none; /* Hidden by default */
position: fixed; /* Stay in place */
z-index: 99; /* Sit on top */
padding-top: 100px; /* Location of the box */
left: 0;
top: 0;
width: 100%; /* Full width */
height: 100%; /* Full height */
overflow: auto; /* Enable scroll if needed */
background-color: rgb(0,0,0); /* Fallback color */
background-color: rgba(0,0,0,0.8); /* Black w/ opacity */
}
/* Modal Content (image) */
.modal-content {
margin: auto;
display: block;
width: 80%;
max-width: 600px;
}
/* Caption of Modal Image */
#caption {
margin: auto;
display: block;
width: 80%;
max-width: 700px;
text-align: center;
color: #ccc;
padding: 10px 0;
height: 150px;
}
/* Add Animation */
.modal-content, #caption {
-webkit-animation-name: zoom;
-webkit-animation-duration: 0.6s;
animation-name: zoom;
animation-duration: 0.6s;
}
@-webkit-keyframes zoom {
from {-webkit-transform:scale(0)}
to {-webkit-transform:scale(1)}
}
@keyframes zoom {
from {transform:scale(0)}
to {transform:scale(1)}
}
/* The Close Button */
.close {
position: absolute;
top: 15px;
right: 35px;
color: #f1f1f1;
font-size: 40px;
font-weight: bold;
transition: 0.3s;
}
.close:hover,
.close:focus {
color: #bbb;
text-decoration: none;
cursor: pointer;
}
/* 100% Image Width on Smaller Screens */
@media only screen and (max-width: 700px){
.modal-content {
width: 90%;
}
}
</style>
<style>
.part-register{
width: 45%;
display: inline-block;
text-align: center;
vertical-align: top;
}
.online-pendrive-course.online-course .content-block .part-register .btn-block a.btn.red {
margin-top:20px;
}
@media all and (max-width:767px) {
.part-register{
width: 100%;
}
.online-pendrive-course.online-course .content-block .part-register .btn-block a.btn.red {
margin-top:20px;
line-height:1;
margin:15px 0px 9px!important;
}
}
</style>
<!-- Google Analytics -->
<script async src="https://www.googletagmanager.com/gtag/js?id=UA-44746876-3"></script>
<script>
window.dataLayer = window.dataLayer || [];
function gtag(){dataLayer.push(arguments);}
gtag('js', new Date());
gtag('config', 'UA-44746876-3');
</script>
<script src="https://www.google.com/recaptcha/api.js" async defer></script>
</head>
<body>
<!-- Google Tag Manager (noscript) -->
<noscript><iframe src="https://www.googletagmanager.com/ns.html?id=GTM-N343FSV"
height="0" width="0" style="display:none;visibility:hidden"></iframe></noscript>
<!-- End Google Tag Manager (noscript) -->
<div id="scroll-top"></div>
<div class="mobile-bar">
<style media="screen">
.mobile-bar .fixed{
font-size: 11px !important;
}
</style>
<div class="fixed">
<!-- <a href="tel:9654770770" target="_blank">दृष्टि आईएएस अब इंदौर में भी! अधिक जानकारी के लिये संपर्क करें |</a> <a href="tel:9654770770" style="background-color:#fff;padding:5px;color:#2f2f2f;border-radius:4px;">
<i class="fa fa-phone"> अभी कॉल करें </i>
</a> -->
<a href="tel:9654770770" target="_blank">इंदौर शाखा: IAS और MPPSC फाउंडेशन बैच-शुरुआत क्रमशः 6 मई और 13 मई</a> <a href="tel:9654770770" style="background-color:#fff;padding:5px;color:#2f2f2f;border-radius:4px;"><i class="fa fa-phone"> अभी कॉल करें </i>
<!-- अभी रजिस्टर करें -->
</a>
</div>
</div>
<style media="screen">
.article-list .list-category article ol li .slide img {
width: 100%;
height: 100%;
}
.article-list .list-category article ol li .slide .content a {
padding: 145px 25px 35px;
display: block;
position: relative;
height: 100%;
}
</style>
<div class="top-bar">
<div class="wrapper">
<div class="top-bar--heading">
<span>ध्यान दें:</span>
</div>
<div class="top-bar--anouncements">
<div class="anouncements-slider">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1713254864_UPSC%20results%202023.pdf" target="_blank">अंतिम परिणाम - सिविल सेवा परीक्षा 2023</a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1707900973_IFoS2024-E.pdf" target="_blank">UPSC IFOS Notification - 2024</a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1707900791_CSP2024-E.pdf" target="_blank"> UPSC CSE Notification 2024</a><a href="https://www.drishtiias.com/upsc-results" target="_blank">UPSC (Mains) - 2023 Result</a> </div>
</div>
<button type="button" rel="close">close</button>
</div>
</div>
<header class="header">
<div class="wrapper">
<div class="logo">
<a href="https://www.drishtiias.com/">
<img src="/hindi/drishti/img/logo.png" alt="Drishti IAS"/> </a>
</div>
<div class="header-right">
<div class="upper-section">
<ul class="top-links">
<li class="link-home">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/">होम</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/magazine" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#FBA113;">मासिक मैगज़ीन</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview-guidance" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#27B999;">इंटरव्यू गाइडेंस</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/blog" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#27B999;">ब्लॉग</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-course" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#14C3E5;">ऑनलाइन कोर्स</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hin/classroom-program/" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#f60000;">कक्षा कार्यक्रम</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" class="note-btn-2" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#f47c7c;">DLP</a>
</li>
<!-- <li class="link-home make-note" id="isLoginHindiNotes" style="display:none;">
<a href="javascript:;" class="note-btn-1">नोट्स बनाएँ</a>
<div class="make-note-sec">
<ul class="make-note-sub">
<li><a href="javascript:void(0)" class="notelink">नया नोट</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="allnotes">नोट्स की सूची</a></li>
</ul>
</div>
</li> -->
<!-- <li class="link-home make-note" id="isNotLoginHindiNotes">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="note-btn-1 popup">नोट्स बनाएँ</a>
</li> -->
<li class="link-login make-note" id="isLoginHindi" style="display:none;">
<a href="javascript:;">माय अकाउंट</a>
<div class="make-note-sec">
<ul class="make-note-sub">
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/profile">माय प्रोफाइल</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/bookmark">माय बुकमार्क्स</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/progress">माय प्रोग्रेस</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/mynotes">माय नोट्स</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz">माय क्विज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/changepassword">पासवर्ड बदलें</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/logout">लॉगआउट</a></li>
</ul>
</div>
</li>
<li class="link-login make-note" id="isNotLoginHindiLogin">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="popup">लॉग इन</a>
</li>
<li class="link-register" id="isNotLoginHindiRegister">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/register" class="popup">रजिस्टर</a>
</li>
</ul>
<div class="language">
<span>भाषा:</span> <a href="https://www.drishtiias.com/eng/"><span>EN</span></a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/" class="active" ><span>हिंदी</span></a>
</div>
<div class="search">
<a href="javascript:;">खोजें</a>
</div>
<div class="rss-link">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/rss.rss" target="_blank">आरएसएस फीड</a>
</div>
<div class="cart-link">
<a href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" target="_blank">Cart</a>
</div>
<div class="classroom-link">
<a href="https://www.drishtiias.com/hin/classroom-program" target="_blank">Classroom</a>
</div>
</div>
</div>
<nav class="nav">
<button><span>मेनू</span></button>
<div class="overlay"></div>
<div id="menu">
<ul>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>हमारे बारे में</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/general-introduction" >सामान्य परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-the-vision-institute-introduction" >'दृष्टि द विज़न' संस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-publications" >दृष्टि पब्लिकेशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-media-introduction" >दृष्टि मीडिया</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about_us/managing-director" >प्रबंध निदेशक</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/infrastructure" >इंफ्रास्ट्रक्चर</a></li>
</ul>
</li>
<!-- <li>
<a href="https://www.drishtiias.com/classroom-program/" target="_blank">कक्षा कार्यक्रम</a> -->
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>सिविल सेवा परीक्षा</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/introduction" >परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-exam-pattern" >परीक्षा का प्रारूप</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/why-cse" >सिविल सेवा ही क्यों?</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/myths-about-cse" >सिविल सेवा परीक्षा के विषय में मिथक</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">प्रमुख सिविल सेवाओं का परिचय</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-introduction">आई.ए.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ips-introduction">आई.पी.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ifs-introduction">आई.एफ.एस.</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">तैयारी की रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-strategy">प्रारंभिक परीक्षा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">मुख्य परीक्षा</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">इंटरव्यू</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview">इंटरव्यू रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview-guidance">इंटरव्यू गाइडेंस प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">उपयोगी पुस्तकें</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/upsc-exam-important-books">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/important-books-for-cs-optional">वैकल्पिक विषय</a>
</li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/faqs" >FAQs</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/examination-release-upsc-notification" class="toggle">परीक्षा विज्ञप्ति</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>प्रारंभिक परीक्षा</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-strategy" >रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis" >प्रिलिम्स विश्लेषण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-exam-model-paper" >मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz" class="toggle">प्रैक्टिस टेस्ट</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/daily-editorial-test">डेली एडिटोरियल टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set" >डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" >एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/economic-survey" >आर्थिक सर्वेक्षण टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/prs-pib-quiz" >PRS & PIB</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/csat-quiz" >सीसैट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/general-studies-set" >सामान्य अध्ययन टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/yojana-kurukshetra-magzine-quiz" >योजना एवं कुरुक्षेत्र टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/down-to-earth-quiz" >डाउन टू अर्थ टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/science-reporter" >विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी टेस्ट</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">Prelims Special</a>
<ul>
<!--satyam-->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pt-sprint-2024">PT Sprint 2024</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2024">संभव-2024</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pt-sprint-2023">PT Sprint 2023</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2023">संभव-2023</a></li>
<!-- satyam end -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/path-to-prelims">Path To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-refresher-programme-2020">प्रिलिम्स रिफ्रेशर प्रोग्राम 2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pt-sprint">PT Sprint 2022</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads">सीसैट</a></li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis-2018">2018 प्रारंभिक परीक्षा</a></li> -->
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">टेस्ट सीरीज़ के लिये नामांकन</a></li>
<li><a href="http://testseries.drishtiias.in/" target="_blank">फ्री मॉक टेस्ट</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/upsc-results">यू.पी.एस.सी.- सी.एस.ई. परिणाम</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>मुख्य परीक्षा</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">मेन्स स्पेशल</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2024">संभव-2024</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-marathon-2023">मेन्स मैराथन 2023</a></li>
<!-- satyam -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2023">संभव-2023</a></li>
<!-- satyam end -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-marathon">मेन्स मैराथन 2022</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">Be Mains Ready</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-program">2021</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-practice-question/2020">2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-practice-question/2021" target="_blank">2019</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-practice-question" target="_blank">मेन्स प्रैक्टिस प्रश्न</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एन. सी. ई. आर. टी.</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ncert-practice-question/history/sindhu-vally-civilization">इतिहास</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">निबंध</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/fodder-for-essay">निबंध उपयोगी उद्धरण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay">टॉपर्स के निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/model-essays">मॉडल निबंध</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interaction/viewforum.php?f=16&sid=0e3c7ffc7a250caa32dcb7fb23b4cdd7" target="_blank">साप्ताहिक निबंध प्रतियोगिता</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ethics" class="toggle">एथिक्स</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ethics/engage-in-ethics">इंगेज इन एथिक्स</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interaction/viewforum.php?f=16&sid=0e3c7ffc7a250caa32dcb7fb23b4cdd7" target="_blank">साप्ताहिक निबंध प्रतियोगिता</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year">वर्षवार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject">विषयानुसार</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-program">Be Mains Ready</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/awake-mains-examination-2020">'AWAKE' : मुख्य परीक्षा-2020</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-mains-exam-model-papers">मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<!-- <ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.एस.सी.)</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.)</a></li> -->
<!-- </ul>
</li> -->
<li><a href="javascript:;" class="toggle">इंटरव्यू</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview">इंटरव्यू रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview-guidance">इंटरव्यू गाइडेंस प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/upsc-results">यू.पी.एस.सी.- सी.एस.ई. परिणाम</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz" class="toggle"><span>प्रैक्टिस टेस्ट</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/editorial-quiz-consolidation">मासिक एडिटोरियल क्विज़ संग्रह</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/daily-editorial-test">डेली एडिटोरियल टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/path-to-prelims-quiz" >Path to prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/ca-quiz-consolidation" >मासिक करेंट अफेयर्स संग्रह</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/60-steps-to-prelims" >60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set" >डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/weekly-revision-mcqs" >साप्ताहिक रिवीज़न</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" >एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/economic-survey" >आर्थिक सर्वेक्षण टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/prs-pib-quiz" >PRS & PIB</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/csat-quiz" >सीसैट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/general-studies-set" >सामान्य अध्ययन टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/yojana-kurukshetra-magzine-quiz" >योजना एवं कुरुक्षेत्र टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/down-to-earth-quiz" >डाउन टू अर्थ टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/science-reporter" >विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी टेस्ट</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/pcs-quiz" >PCS Quiz</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs" class="toggle"><span>पी.सी.एस.</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/bihar">बिहार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/chhatisgarh">छत्तीसगढ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/rajasthan">राजस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttar-pradesh">उत्तर प्रदेश</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/haryana">हरियाणा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/jharkhand">झारखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttarakhand">उत्तराखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/madhya-pradesh">मध्य प्रदेश</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>टेस्ट सीरीज़</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">यू.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">बी.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-prelims-test-series/">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-mains-test-series/">मेन्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/bpsc-mains-test-series-2022">BPSC मेन्स टेस्ट सीरीज़ 2022-हिंदी साहित्य (वैकल्पिक विषय)</a></li>
<!-- <li><a href="javascript:;">मेन्स टेस्ट सीरीज़ - </a>
<ul>
<li><a href="javascript:;">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-mains-test-series/">हिंदी साहित्य </a></li>
</ul> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">यू.पी.पी.सी.एस</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppcs-prelims-test-series/">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series/">मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">आर.ए.एस/आर.टी.एस</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ras-prelims-testseries">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ras-mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एम.पी.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mppcs-prelims-test-series">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mppcs-mains-test-series/">मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एच.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hpsc-prelims-test-series">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hpsc-mains-test-series" style="pointer-events: none">मेन्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">अन्य प्रतियोगी परीक्षाएँ</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/capf-test-series">सी.ए.पी.एफ़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/coming-soon" style="pointer-events: none">ई.पी.एफ़.ओ</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>करेंट अफेयर्स</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/current-affairs-news-analysis-editorials">डेली न्यूज़, एडिटोरियल और प्रिलिम्स फैक्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set">डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions">संसद टीवी संवाद</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/economic-survey">आर्थिक सर्वेक्षण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-editorial">मासिक एडिटोरियल संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-quiz">मासिक डेली क्विज़ संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-editorial-quiz-consolidation">मासिक एडिटोरियल क्विज़ संग्रह</a>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/subscription">डेली अपडेट्स के लिये सब्सक्राइब करें</a></li> -->
</ul>
</li>
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 800px) {
.extra_left{
left:0px!important;
}
}
</style>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>दृष्टि स्पेशल्स</span></a>
<ul>
<!-- satyam -->
<!-- Added New Page 30-03-2023 -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/inspirational-icons">महत्त्वपूर्ण व्यक्तित्व</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/important-personalities">महत्त्वपूर्ण व्यक्तित्व/गौरवशाली व्यक्तित्व</a></li> -->
<!-- end -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav2023">संभव-2023</a></li> -->
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle">संभव</a>
<ul class="extra_left">
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2024">2024</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2023">2023</a>
</li>
</ul>
</li>
<!-- satyam end -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/burning-issues-of-the-month">चर्चित मुद्दे</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map" class="toggle">माइंड मैप</a>
<ul class="extra_left">
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points" class="toggle">टू द पॉइंट</a>
<ul class="extra_left">
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/important-institution">महत्त्वपूर्ण संस्थान/संगठन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/learning-through-map">मैप के माध्यम से अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/summary-of-important-reports">महत्त्वपूर्ण रिपोर्ट्स की जिस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prs-capsule">पीआरएस कैप्सूल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<!-- <a href="javascript:;" class="toggle"><span>फ्री डाउनलोड्स</span></a> -->
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>डाउनलोड्स</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ncert-books">एनसीईआरटी बुक्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-nios-study-material">एनआईओएस स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ignou-study-material">इग्नू स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-yojana-kurukshetra">योजना और कुरुक्षेत्र</a></li>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/infographics">इन्फोग्राफिक्स</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र </a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads" >सामान्य अध्ययन (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads" >सीसैट (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year" >मुख्य परीक्षा (वर्षवार)</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject" >मुख्य परीक्षा (विषयानुसार)</a>
</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/albums" class="toggle"><span>वीडियो सेक्शन</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-gs-discussion" >मेन्स (जी.एस.) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-optional-discussion" >मेन्स (ओप्शनल) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/current-news-bulletin" >करेंट न्यूज़ बुलेटिन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mock-interview" >मॉक इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/topper-s-view" >टॉपर्स व्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/to-the-point" >टू द पॉइंट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/sarkari-yojanayen" >सरकारी योजनाएँ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/audio-articles" >ऑडियो आर्टिकल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy" >रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy-answer-writing-tips" >उत्तर लेखन की रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/concept-talk-by-dr-vikas-divyakirti" >कॉन्सेप्ट टॉक : डॉ. विकास दिव्यकीर्ति</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/know-about-drishti-ias" >दृष्टि आईएएस के बारे में जानें</a></li> -->
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="fullmenu"><span>और देखें</span></a>
</li>
<div class="field-button storelink-mobile">
<a class="btn-blue" style="padding:13px 70px" href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</div>
</ul>
<div class="new_over"></div>
</div>
</nav>
</div>
</header>
<div class="megamenu">
<button type="button" class="close-btn"><span>close</span></button>
<div class="english-menu">
<div class="menulist">
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/from-the-editors-desk">संपादक की कलम से</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/how-to-use-the-new-website">नई वेबसाइट का लाभ कैसे उठाए?</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/blog/">ब्लॉग</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs">पी.सी.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/interview">इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tips-for-beginners">बिगनर्स के लिये सुझाव</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>एचीवर्स कॉर्नर</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-copy">टॉपर्स कॉपी</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/toppers-interview" >टॉपर्स इंटरव्यू</a> </li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>हमारे बारे में</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/general-introduction" >सामान्य परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-the-vision-institute-introduction" >'दृष्टि द विज़न' संस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-publications" >दृष्टि पब्लिकेशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-media-introduction" >दृष्टि मीडिया</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/managing-director" >प्रबंध निदेशक</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/infrastructure" >इंफ्रास्ट्रक्चर</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<ul><li><a href="https://www.drishtiias.com/hin/classroom-program/"><span>कक्षा कार्यक्रम</span></a></li></ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>प्रारंभिक परीक्षा</h3>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hindi/prelims-strategy" >रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis" >प्रिलिम्स विश्लेषण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-refresher-programme-2020">प्रिलिम्स रिफ्रेशर प्रोग्राम 2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-exam-model-paper" >मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz" class="toggle">प्रैक्टिस टेस्ट</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/daily-editorial-test">डेली एडिटोरियल टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set" >डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/weekly-revision-mcqs" >साप्ताहिक रिवीज़न</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" >एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/economic-survey" >आर्थिक सर्वेक्षण टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/prs-pib-quiz" >PRS & PIB</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/csat-quiz" >सीसैट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/general-studies-set" >सामान्य अध्ययन टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/yojana-kurukshetra-magzine-quiz" >योजना एवं कुरुक्षेत्र टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/down-to-earth-quiz" >डाउन टू अर्थ टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/science-reporter" >विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी टेस्ट</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads" >सामान्य अध्ययन (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads" >सीसैट (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year" >मुख्य परीक्षा (वर्षवार)</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject" >मुख्य परीक्षा (विषयानुसार)</a>
</li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis-2018">2018 प्रारंभिक परीक्षा</a></li> -->
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">टेस्ट सीरीज़ के लिये नामांकन</a></li>
<li><a href="http://testseries.drishtiias.in/">फ्री मॉक टेस्ट</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>मुख्य परीक्षा</h3>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-practice-question" target="_blank">मेन्स प्रैक्टिस प्रश्न</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एन. सी. ई. आर. टी.</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ncert-practice-question/history/sindhu-vally-civilization">इतिहास</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">निबंध</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/fodder-for-essay">निबंध उपयोगी उद्धरण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay">टॉपर्स के निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/model-essays">मॉडल निबंध</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interaction/viewforum.php?f=16&sid=0e3c7ffc7a250caa32dcb7fb23b4cdd7" target="_blank">साप्ताहिक निबंध प्रतियोगिता</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year">वर्षवार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject">विषयानुसार</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-program">Be Mains Ready</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/awake-mains-examination-2020">'AWAKE' : मुख्य परीक्षा-2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-mains-exam-model-papers">मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.एस.सी.)</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.)</a></li> -->
</ul>
</li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>पी.सी.एस.</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/bihar">बिहार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/chhatisgarh">छत्तीसगढ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/rajasthan">राजस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttar-pradesh">उत्तर प्रदेश</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/haryana">हरियाणा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/jharkhand">झारखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttarakhand">उत्तराखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/madhya-pradesh">मध्य प्रदेश</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>टेस्ट सीरीज़</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series" target="_blank">UPSC प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series" target="_blank">UPSC मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppcs-prelims-test-series/" target="_blank">UPPCS प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series/" target="_blank">UPPCS मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-mains-test-series/" target="_blank">BPSC मेन्स टेस्ट सीरीज़ - हिंदी साहित्य</a>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>करेंट अफेयर्स</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/current-affairs-news-analysis-editorials">डेली न्यूज़, एडिटोरियल और प्रिलिम्स फैक्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set">डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/subscription">डेली अपडेट्स के लिये सबस्क्राइब करें</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions">संसद टीवी संवाद</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/economic-survey">आर्थिक सर्वेक्षण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-editorial">मासिक एडिटोरियल संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-quiz">मासिक डेली क्विज़ संग्रह</a>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>दृष्टि स्पेशल्स</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/burning-issues-of-the-month">चर्चित मुद्दे</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map" class="toggle">माइंड मैप</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points" class="toggle">टू द पॉइंट</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/important-institution">महत्त्वपूर्ण संस्थान/संगठन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/learning-through-map">मैप के माध्यम से अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions">संसद टीवी संवाद</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/summary-of-important-reports">महत्त्वपूर्ण रिपोर्ट्स की जिस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prs-capsule">पीआरएस कैप्सूल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>डाउनलोड्स</h3>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ncert-books">एनसीईआरटी बुक्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-nios-study-material">एनआईओएस स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ignou-study-material">इग्नू स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-yojana-kurukshetra">योजना और कुरुक्षेत्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/infographics">इन्फोग्राफिक्स</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र </a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads" >सामान्य अध्ययन (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads" >सीसैट (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year" >मुख्य परीक्षा (वर्षवार)</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject" >मुख्य परीक्षा (विषयानुसार)</a>
</li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a></li> -->
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>वीडियो सेक्शन</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-gs-discussion" >मेन्स (जी.एस.) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-optional-discussion" >मेन्स (ओप्शनल) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/current-news-bulletin" >करेंट न्यूज़ बुलेटिन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mock-interview" >मॉक इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/topper-s-view" >टॉपर्स व्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/to-the-point" >टू द पॉइंट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/sarkari-yojanayen" >सरकारी योजनाएँ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/audio-articles" >ऑडियो आर्टिकल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy" >रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy-answer-writing-tips" >उत्तर लेखन की रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/concept-talk-by-dr-vikas-divyakirti" >कॉन्सेप्ट टॉक : डॉ. विकास दिव्यकीर्ति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/know-about-drishti-ias" >दृष्टि आईएएस के बारे में जानें</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>सिविल सेवा परीक्षा</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/introduction" >परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-exam-pattern" >परीक्षा का प्रारूप</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/why-cse" >सिविल सेवा ही क्यों?</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/myths-about-cse" >सिविल सेवा परीक्षा के विषय में मिथक</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">प्रमुख सिविल सेवाओं का परिचय</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-introduction">आई.ए.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ips-introduction">आई.पी.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ifs-introduction">आई.एफ.एस.</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">तैयारी की रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-strategy">प्रारंभिक परीक्षा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">मुख्य परीक्षा</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview" >इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">उपयोगी पुस्तकें</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/upsc-exam-important-books">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/important-books-for-cs-optional">वैकल्पिक विषय</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/faqs" >FAQs</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/examination-release" >परीक्षा विज्ञप्ति</a></li>
<div class="field-button storelink-desktop">
<p style="margin:5px 0 25px"> </p><a class="btn-blue" style="padding:13px 70px" href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</div>
</ul>
</div>
</div>
</div>
<!-- -->
<style>
marquee {
width: 100%;
font-weight: 600;
background: #ffffff;
padding: 7px;
font-size: 18px;
border-top: 5px solid transparent;
border-bottom: 5px solid transparent;
position: relative;
}
marquee::before,
marquee::after {
content: "";
position: absolute;
left: 0;
width: 100%;
height: 5px;
background: linear-gradient(to right, red, orange, yellow, green, blue, indigo, violet, red);
animation: runningColors 10s linear infinite;
}
marquee::before {
top: 0;
}
marquee::after {
bottom: 0;
}
@keyframes runningColors {
0% {
background-position: 0 0;
}
100% {
background-position: 100vw 0;
}
}
</style>
<!-- <br>
<a href="tel:8750187501" target="_blank" style="color: #470188;">
<marquee style="width: 100%;
/* font-family: 'Poppins'; */
font-weight: 600;
background: #ffffff;
padding: 13px;
font-size: 18px;"
onmouseover="this.stop();" onmouseout="this.start();"
direction="left" behavior="scroll" scrollamount="6">
इस होली के अवसर पर पाएँ हमारे सभी ऑनलाइन/पेनड्राइव कोर्सेज़, टेस्ट सीरीज़, बुक्स एवं डीएलपी पर 50% तक की भारी छूट |<a href="tel:8750187501" style="color:#470188"> कॉल करे: 8750187501</a>
</marquee></a> -->
<style media="screen">
.switch_to{
float:right;
color: #045973;
border-radius: 4px;
font-weight: bold;
border:1px solid #045973;
padding: 10px 10px 10px 10px;
margin-left: 5px;
font-size: 14px;
margin-top: 12px; margin-right: 40px;
}
.switch_to:hover{
color: #ffffff;
background-color: #045973
;
}
/* .switch_to{
float: right; margin-top: 25px; margin-right: 3rem;
} */
@media only screen and (max-width:767px){
.switch_to{
float: right; margin-top: 0; margin-right: 0;
}
}
#for_desktop,.for_desktop {
display: ;
}
#for_mobile, .for_mobile{
display: none;
}
.actual_product{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
font-family: roboto,sans-serif;
font-size: 0;
list-style: none;
-webkit-box-sizing: border-box;
/* background: url('https://www.drishtiias.com/onlinecourse/img/icon-republic.png') no-repeat right bottom; */
/* background: url('https://www.drishtiias.com/images/uploads/1652043779_Asset%204@2x.png') no-repeat right bottom; */
/* background: url('https://www.drishtiias.com/images/uploads/1652277121_Asset%204@2x%20(1).png'); */
border-radius: 8px;
transition: .3s;
text-align: left;
cursor: pointer;
padding: 20px;
min-height: auto;
box-shadow: 0 0 10px rgba(0,0,0,.3);
text-align: center!important;
margin: 2px;
}
.actual_product > img {
border-radius: 50%;
text-align: center;
}
.actual_product > h1 {
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
list-style: none;
text-align: center;
cursor: pointer;
-webkit-box-sizing: border-box;
margin: 0;
font-family: roboto,sans-serif;
margin-top: 5%;
margin-bottom: 5%;
font-weight: 500;
/* line-height: 1.2; */
font-size: 16px;
background-color: #ba2217;
padding: 1%;
border-radius: 4px;
color: white;
}
.rank{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
list-style: none;
text-align: center;
cursor: pointer;
-webkit-box-sizing: border-box;
margin-bottom: 5%;
font-family: roboto,sans-serif;
margin-top: 0!important;
margin-bottom: 10px;
/* min-height: 58px; */
font-weight: normal;
/* line-height: 1.2; */
font-size: 20px;
}
.actual_rank{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
background-color: #ffca28;
padding: 2%;
width: 50%;
text-align: center!important;
font-size:24px!important;
margin-left: 25%;
border-radius: 4px;
font-weight: 1000!important;
color: #2f2f2f;
margin-top:0px;
}
.roll_number{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
background-color: #505050;
padding: 2%;
text-align: center!important;
font-size:20px!important;
border-radius: 4px;
color: white;
margin-top:5%;
}
.programme{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
background-color: #112260;
padding: 5%;
text-align: center!important;
font-size:20px!important;
border-radius: 4px;
color: white;
}
h2{
margin-top:12px!important;
}
@media all and (max-width: 800px){
#for_desktop, .for_desktop{
display: none;
}
#for_mobile, .for_mobile{
display: block!important;
}
.wrapper{
margin-left: 10px!important;
margin-right: 10px!important;
}
.col-xs-12{
width: 90%!important;
}
.row{
margin-left:0px!important;
}
.rank{
font-size: 16px!important;
}
.actual_rank{
font-size: 16px!important;
}
.roll_number{
font-size: 16px!important;
}
.programme{
font-size: 16px!important;
}
}
</style>
<style media="screen">
.section-banner [class*="banner-"].banner-static .slider .slick-slide img{
height: 92% !important;
}
</style>
<style>
.section-banner .slider .slick-dots li button{
background-color:grey;
}
p>img{
height: 258px;
}
.banner-slider{
padding: 1px !important;
}
.bansize{
height: 282px;
}
.clutch{
margin-right: -50px !important;
margin-left: -50px !important;
}
@media (max-width: 767px){
.clutch{
margin-right: -10px !important;
margin-left: -10px !important;
}
.wrapper {
max-width: none;
padding: 0px 0px;
}
.container {
padding-left: 0px !important;
padding-right: 0px !important;
}
}
/* addon css satyam banner */
.section-banner [class*="banner-"] {
float: left;
padding: 3px 0px;
color: #fff;
}
.section-banner .slider .slick-dots li {
display: inline-block;
vertical-align: top;
/* margin-right: -10px; */
}
</style>
<link rel="stylesheet" href="https://drishticuet.com/public/eng/css/our_products.css">
<link rel="stylesheet" href="//maxcdn.bootstrapcdn.com/bootstrap/3.2.0/css/bootstrap.min.css">
<section class="article-list article-page">
<div class="list-title">
<div class="wrapper">
<div class="row">
<div class="column two col80 tal">
<h1>संसद टीवी संवाद</h1>
</div>
<div class="column two col20 tar">
<div class="breadcrumb">
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/">होम</a></li>
<li>संसद टीवी संवाद</li>
</ul>
</div>
<button class="list-toggle">filter<span class="value">Hide Menu</span></button>
</div>
</div>
</div>
</div><!-- #end list title -->
<div class="wrapper" >
<div class="list-category">
<article>
<div class="">
<div class="only_for_mobile">
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<!-- CA Square Ad -->
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="1072382824"
data-ad-format="auto"
data-full-width-responsive="true"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</div>
<br>
<style media="screen">
.only_for_mobile{
display: none;
}
@media only screen and (max-width: 800px) {
.only_for_mobile{
display: block!important;
}
}
</style>
<h6 style="border-bottom: 5px solid #665EFF;">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tags/Science-and-technology">विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी</a> </h6>
<!--<p class="note-btn"><a href="javascript:;">Make Your Note</a></p> -->
<div class="article-detail">
<!-- <a href="https://www.drishtiias.com/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" class="switch_to">Switch To English</a> -->
<div class="next-post">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/the-banking-regulation-bill-2020" class="prev">Prev</a> <a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/singapore-international-arbitration-treaty" class="next">Next</a>
</div>
<h2>OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI</h2>
<ul class="actions">
<li class="date">06 Oct 2020</li>
<li class="read">16 min read</li>
</ul>
<div class="tags-new">
<ul>टैग्स: <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tags/General-Studies -III">सामान्य अध्ययन-III</a></li><li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tags/Information-Technology-and-Computers">सूचना प्रौद्योगिकी और कंप्यूटर</a></li></ul> </div><!-- #end tags area -->
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>संदर्भ: </b></span></h3>
<p style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण (Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘</span><a href="/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/dth-vs-ott" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">ओवर द टॉप'</span></a><span style="font-weight: 400;"> (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाॅइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी। </span></p>
<p style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;"><iframe width="100%" height="520" src="//www.youtube.com/embed/roVBGwfrXKw" allowfullscreen="allowfullscreen"></iframe> </span></p>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>प्रमुख बिंदु:</b></span><b></b></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><b><span style="font-weight: 400;">ध्यातव्य है कि TRAI ने OTT प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु किसी नए हस्तक्षेप की आवश्यकता से इनकार किया है। हालाँकि OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में लागू पूर्ववर्ती नियम अभी भी लागू रहेंगे।</span></b></li>
<li style="text-align: justify;">
<p><span style="font-weight: 400;">TRAI का यह निर्णय ‘टेलीकॉम रिलेटेड OTT’ से संबंधित है, इस निर्णय का प्रभाव मल्टीमीडिया रिलेटेड OTT’ पर नहीं पड़ेगा। </span></p>
</li>
<li style="text-align: justify;">
<p><span style="font-weight: 400;"></span><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्मों का प्रचलन बढ़ने के साथ ही देश में इंटरनेट डेटा की खपत में भी भारी वृद्धि देखने को मिली है।</span></p>
</li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">गौरतलब है कि वर्तमान में भारत में टेलीकॉम उपभोक्ताओं द्वारा औसत इंटरनेट डेटा खपत लगभग 12 जीबी (GB) है, जो पूरे विश्व में सबसे अधिक (खपत के आधार पर) है।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हालाँकि दूर संचार कंपनियों और टेलीविजन प्रसारकों ने TRAI के इस निर्णय पर निराशा व्यक्त की है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इससे पहले नवंबर 2018 में TRAI ने OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में दूरसंचार कंपनियों और अन्य हितधारकों से कई मुद्दों पर अपने विचार रखने की मांग की थी। </span></li>
</ul>
<div class="border-bg">
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्म:</b></span></h3>
<p style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT सेवाओं से आशय ऐसे एप या सेवाओं से जिनका उपयोग उपभोक्ताओं द्वारा इंटरनेट के माध्यम से किया जाता है। OTT शब्द का प्रयोग आमतौर पर वीडियो-ऑन-डिमांड प्लेटफॉर्म के संबंध में किया जाता है, लेकिन ऑडियो स्ट्रीमिंग, मैसेज सर्विस या इंटरनेट-आधारित वॉयस कॉलिंग सोल्यूशन के संदर्भ में भी इसका प्रयोग होता है।</span></p>
<p style="text-align: justify;"><b>OTT प्लेटफार्म के प्रकार:</b></p>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्म मुख्य रूप से तीन प्रकार के होते हैं।</span></li>
</ul>
<ol>
<li style="text-align: justify;"><strong>‘मल्टीमीडिया रिलेटेड OTT’ ('Multimedia Related OTT):</strong> ऐसे OTT प्लेटफार्मों जो मल्टीमीडिया से संबंधी सेवाएँ उपलब्ध कराते हैं। जैसे-यट्यूब, नेटफ्लिक्स आदि। </li>
<li style="text-align: justify;"><strong>‘एप रिलेटेड OTT’ ('App Related OTT):</strong> इस श्रेणी में उन OTT प्लेटफार्मों को रखा जाता है, जो उपभोक्ताओं को कोई जानकारी उपलब्ध कराते हैं या किसी अन्य प्रकार से उनकी सहायता करते हैं।</li>
<li style="text-align: justify;"><strong>‘टेलीकॉम रिलेटेड OTT’ ('Telecom Related OTT):</strong> इस श्रेणी में उन OTT प्लेटफार्मों को रखा जाता है जो दूरसंचार, एसएमएस या मल्टीमीडिया मैसेज भेजने से संबंधी सेवाएँ उपलब्ध करते हैं। जैसे- व्हाट्सएप, वी चैट, गूगल डुओ आदि। </li>
</ol>
</div>
<h3><span style="font-weight: 400;"> </span><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्मों का महत्त्व और</b> <b>निर्णय के लाभ:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्मों पर किसी नए नियामकीय हस्तक्षेप को लागू न करने के निर्णय से इस क्षेत्र के विकास में सहायता प्राप्त होगी।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्म नागरिकों तक विभिन्न सेवाओं की आपूर्ति के साथ ही देश की अर्थव्यवस्था को आगे ले जाने में महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाते हैं।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">एक रिपोर्ट के अनुसार, वित्तीय वर्ष 2015-16 में देश की जीडीपी में OTT प्लेटफार्मों ने लगभग 1.4 लाख करोड़ रुपए का योगदान दिया था जो वर्ष 2020 के अंत तक बढ़कर अनुमानतः 18 लाख करोड़ रुपए तक पहुँच जाएगा।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">COVID-19 महामारी के दौरान फिल्मों के प्रदर्शन से लेकर जागरूकता को बढ़ावा देने और अन्य आवश्यक सेवाओं की पहुँच सुनिश्चित करने में OTT प्लेटफार्मों ने महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाई तथा इससे रोज़गार के नए अवसर भी उत्पन्न हुए।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्मों के विनियमन की आवश्यकता:</b><span style="font-weight: 400;"> </span></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">वर्तमान में देश में सक्रिय टेलीकॉम रिलेटेड OTT प्लेटफार्म दूर संचार कंपनियों के सामान ही कॉलिंग या मैसेजिंग की सेवाएँ उपलब्ध कराते हैं। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">सेलुलर ऑपरेटर्स एसोसिएशन ऑफ इंडिया के अनुसार, यदि OTT प्लेटफार्मों (संचार से संबंधित) को विनियमित नहीं किया जाता है तो इससे दूरसंचार कंपनियों के हितों को क्षति होगी, क्योंकि OTT प्लेटफार्मों को दूर-संचार कंपनियों की तरह कठोर विनियामक या लाइसेंसिंग दिशा-निर्देशों का पालन नहीं करना पड़ता है।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>विज्ञापन:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">वर्तमान में डिज़िटल विज्ञापन का बाज़ार 30% की वृद्धि दर के साथ देश में सबसे तेज़ी से बढ़ने वाला बाज़ार है परंतु इस बाज़ार में 70% हिस्सेदारी सोशल मीडिया कंपनियों (जैसे- गूगल, फेसबुक आदि) और अन्य विदेशी कंपनियों की है।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">भारतीय प्रसारकों द्वारा OTT क्षेत्र में शुरू किये गए प्रयासों (जैसे-वूट या हॉटस्टार आदि) का हस्तक्षेप डिजिटल विज्ञापन के क्षेत्र में बहुत ही सीमित है। </span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>साइबर सुरक्षा संबंधी चुनौतियाँ:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्म की पहुँच में वृद्धि के साथ ही इससे जुड़ी नई-नई चुनौतियाँ भी देखने को मिली हैं, गौरतलब है कि OTT प्लेटफार्मों का विनियमन सूचना प्रौद्योगिकी अधिनियम, 2000 की धारा 79 के तहत किया जाता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इन प्लेटफार्मों/सोशल मीडिया पर किसी भी कंटेंट या अन्य किसी आपत्तिजनक सामग्री की सूचना मिलने पर उसे तब तक नहीं हटाया जाता जबतक कि उन्हें किसी न्यायालय अथवा सरकारी एजेंसी से इस संदर्भ में निर्देश नहीं प्राप्त होता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इस कानूनी प्रावधान का अपराधियों द्वारा भारी दुरुपयोग भी किया जाता है और ऐसे मामलों में छद्म नामों से बने फेक अकाउंट को बंद करना अपराधी की वास्तविक अवस्थिति का पता लगाना एक चुनौती बन जाता है। </span></li>
</ul>
<p><a href="/estore/study-material/state-pcs-study-materials-hindi/ras-gs-pre-mains" target="_blank" rel="noopener" title="RPSC"><b><img class="content-img" src="http://www.drishtiias.com/hindi/images/uploads/1601972699_RPSC Study Materials Prelims + Mains (GS) 1150 × 200.jpg" width="621" caption="false" style="display: block; margin-left: auto; margin-right: auto;" /></b></a></p>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>टेलीविज़न बनाम OTT: </b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><b><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्मों की लोकप्रियता में वृद्धि के साथ ही टेलिविज़न दर्शकों की संख्या में गिरावट देखने को मिली है।</span></b></li>
<li style="text-align: justify;">गौरतलब है कि वर्तमान में टेलीविज़न प्रसारकों पर कई प्रकार के नियामकीय प्रावधान किये गए हैं, ऐसे में OTT प्लेटफार्मों के लिये विनियमन हेतु आवश्यक दिशा-निर्देशों के अभाव से टेलीविजन प्रसारकों के हितों को क्षति हो सकती है।</li>
<li style="text-align: justify;">TRAI द्वारा पहले ही टेलीविज़न प्रसारकों को टीवी चैनलों के मूल्यों पर एक सीमा निर्धारित करने का निर्देश दिया था, इसके साथ ही टेलीविजन प्रसारकों को लाइसेंस शुल्क के रूप में भी अधिक धन खर्च करना पड़ता है।</li>
<li style="text-align: justify;">टेलीविज़न प्रसारकों को प्रसारण से पहले सेंसर सर्टिफिकेट प्राप्त करना होता है जबकि OTT प्लेटफार्मों के लिये इसमें भी छूट प्राप्त है।</li>
<li style="text-align: justify;">टेलीविज़न प्रसारकों के लिये विज्ञापन दिखाने की अवधि के संदर्भ में भी एक सीमा का निर्धारण किया गया है, जिसके तहत कोई भी प्रसारक एक घंटे के दौरान 12 मिनट से अधिक विज्ञापन नहीं दिखा सकता है।</li>
<li style="text-align: justify;">वर्तमान में अधिकांश युवा टीवी की अपेक्षा OTT को अधिक प्राथमिकता देते हैं, इसी प्रकार कम उम्र के छोटे बच्चे भी सीधे OTT प्लेटफार्मों से ही जुड़ते हैं।</li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>कानूनी प्रावधान: </b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">देश में बनाई जाने वाली फिल्मों का विनियमन </span><a href="/hindi/daily-updates/daily-news-analysis/cabinet-approves-amendment-to-the-cinematograph-act-1952" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">चलचित्र अधिनियम, 1952</span></a><span style="font-weight: 400;"> (Cinematograph Act, 1952) के तहत किया जाता है, केंद्रीय फिल्म प्रमाणन बोर्ड (Central Board of Film Certification-CBFC) की स्थापना इसी अधिनियम के तहत की गई थी।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इसी प्रकार टीवी चैनलों पर प्रसारित होने वाले सभी कार्यक्रमों एवं विज्ञापनों के लिये </span><a href="/hindi/daily-updates/daily-news-analysis/cable-television-network-act-1995" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">केबल टीवी नेटवर्क (विनियमन) अधिनियम, 1995</span></a><span style="font-weight: 400;"> और इसके तहत दिये गए प्रावधानों का अनुपालन करना अनिवार्य होता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हालाँकि वर्तमान में OTT प्लेटफार्मों के लिये इस प्रकार का कोई विशेष प्रावधान नहीं किया गया है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्रदाता ‘सूचना प्रौद्योगिकी अधिनियम, 2000’ की धारा 79 द्वारा नियंत्रित हैं, जहाँ मध्यवर्ती उत्तरदायित्व निहित हैं। इसलिये OTT सेवा प्रदाताओं को उस सामग्री के प्रवेश, संचरण और ग्रहण (Inception, Transmission and Reception) में संलग्न होने की आवश्यकता नहीं है जो उन्हें सामग्री के लिये उत्तरदायी नहीं बनाते हैं।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्म को छूट देने का कारण:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">विशेषज्ञों के अनुसार, OTT प्लेटफार्म अभी अपने विकास के प्रारंभिक चरण में हैं और वर्तमान में इनका पूरा विकास नहीं हुआ है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">ऐसे में यदि वर्तमान में OTT प्लेटफार्मों पर अधिक सख्ती की जाती है तो इनका विकास प्रभावित हो सकता है और भविष्य में उपभोक्ताओं को इसका अपेक्षित लाभ नहीं मिल पाएगा।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">साथ OTT प्लेटफार्मों पर उपलब्ध सेवाओं का लाभ लेने के लिये उपभोक्ताओं द्वारा उपयोग किये गए इंटरनेट डेटा का शुल्क दूर-संचार कंपनियों को प्राप्त होता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">TRAI के अनुसार, OTT दूरसंचार सेवाओं के संदर्भ में अंतराष्ट्रीय स्तर पर और विशेषकर ‘अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ’ (International Telecommunication Union- ITU) द्वारा किये जा रहे अध्ययनों के माध्यम से इस मामले में अधिक स्पष्टता आने के बाद इसपर नए सिरे से विचार किया जा सकता है।</span>
<ul style="list-style-type: circle;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ (ITU) सूचना और संचार प्रौद्योगिकियों के लिये संयुक्त राष्ट्र की विशेष एजेंसी है। ITU की स्थापना वर्ष 1865 में की गई थी, वर्तमान में विश्व के 193 देश इस संघ के सदस्य हैं। </span></li>
</ul>
</li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">गौरतलब है कि हाल ही में आयोजित अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ की बैठक में OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में और अधिक चर्चा करने की आवश्यकता को रेखांकित किया गया।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>दूर संचार कंपनियों और OTT प्लेटफार्म की सेवाओं में अंतर :</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से मांग की जा रही थी कि OTT प्लेटफार्म भी दूरसंचार कंपनियों के सामान ही सेवाएँ उपलब्ध कराती हैं ऐसे में उनपर भी सामान नियम लागू होने चाहिये। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हालाँकि इस संदर्भ में कुछ लोगों का विचार अलग है, उनके अनुसार-</span>
<ul style="list-style-type: circle;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">दूरसंचार कंपनियाँ उपभोक्ताओं को फोन/मोबाइल नंबर जारी कर सकती हैं, बल्कि OTT प्लेटफार्म ऐसा नहीं कर सकते।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">दूरसंचार कंपनियाँ उपभोक्ताओं को इंटरनेट की सुविधा उपलब्ध कराते हैं जबकि OTT प्लेटफार्म इंटरनेट के लिये दूरसंचार कंपनियों पर निर्भर रहते हैं।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इंटरनेट कंपनियाँ एक नेटवर्क से दूसरे नेटवर्क के बीच संपर्क स्थापित कर सकती हैं जबकि OTT प्लेटफार्म के मामले में दो व्यक्तियों के बीच सामान प्लेटफार्म का होना आवश्यक है। </span></li>
</ul>
</li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>नेट न्यूट्रैलिटी और OTT प्लेटफार्म: </b><span style="font-weight: 400;"> </span></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><b><span style="font-weight: 400;">वर्तमान में इंटरनेट मानव जीवन का एक महत्त्वपूर्ण अंग बन गया है ऐसे में </span><a href="/hindi/daily-updates/daily-news-analysis/trai-recommends-body-to-monitor-net-neutrality" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">नेट न्यूट्रैलिटी</span></a><span style="font-weight: 400;"> (Net Neutrality) के सिद्धांत के तहत इंटरनेट पहुँच को सभी के लिये संभव बनाने तथा इसे अधिक लोकतांत्रिक बनाने की मांग भी बढ़ी है।</span></b></li>
<li style="text-align: justify;">इंटरनेट पर उपलब्ध सुविधाओं को विनियमित करते समय नेट न्यूट्रैलिटी के मूल्यों को ध्यान में रखना बहुत ही आवश्यक है। </li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इंटरनेट पर उपलब्ध सामग्री का विनियमन करने का कार्य केंद्रीय सूचना और प्रसारण मंत्रालय के अधिकार क्षेत्र का हिस्सा है। </span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>आगे की राह:</b><span style="font-weight: 400;"> </span></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">भारत में OTT प्लेटफार्म का विकास अभी प्राथमिक स्तर पर है ऐसे में इनके विकास के लिये सरकार को आवश्यक सहायता प्रदान की जानी चाहिये, हालाँकि इसके लिये आवश्यक सुरक्षा चिंताओं की अनदेखी नहीं की जानी चाहिये।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">सरकार द्वारा OTT प्लेटफार्म को दी गई नियमकीय छूट वर्तमान में उस क्षेत्र के विकास के लिये आवश्यक है परंतु OTT प्लेटफार्म को भी अपने ज़िम्मेदारी को समझते हुए अपनी सेवाओं के लिये स्वयं ही एक मानक या आचार सहिंता (Code of Conduct) का निर्धारण करना चाहिये। </span></li>
</ul>
<p style="text-align: justify;"><b>अभ्यास प्रश्न: </b><span style="font-weight: 400;">देश में ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफाॅर्म के प्रचलन के लाभ और इससे उत्पन्न चुनौतियों को रेखांकित करते हुए OTT प्लेटफार्मों के विनियम हेतु नए प्रावधानों की आवश्यकता की समीक्षा कीजिये। </span></p>
<div class="social-shares02">
<div class="row">
<div class="column two">
</div>
<div class="column two">
<div class="fr">
<!-- <div class="a2a_kit a2a_kit_size_32 a2a_default_style">
<a class="a2a_button_facebook"></a>
<a class="a2a_button_twitter"></a>
<a class="a2a_button_google_plus"></a>
<a class="a2a_button_telegram"></a>
<a class="a2a_dd a2a_counter" href="https://www.addtoany.com/share"></a>
</div> -->
<!-- <div class="counter">
<i><strong>24</strong><br>Shares</i>
</div> -->
<script async src="https://static.addtoany.com/menu/page.js"></script>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div id="disqus_thread"></div>
<script>
/**
* RECOMMENDED CONFIGURATION VARIABLES: EDIT AND UNCOMMENT THE SECTION BELOW TO INSERT DYNAMIC VALUES FROM YOUR PLATFORM OR CMS.
* LEARN WHY DEFINING THESE VARIABLES IS IMPORTANT: https://disqus.com/admin/universalcode/#configuration-variables*/
var disqus_config = function () {
this.page.url = https//www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai // Replace PAGE_URL with your page's canonical URL variable
this.page.identifier = 'ott-platform-and-trai' // Replace PAGE_IDENTIFIER with your page's unique identifier variable
};
(function() { // DON'T EDIT BELOW THIS LINE
var d = document, s = d.createElement('script');
s.src = 'https://drishtiias.disqus.com/embed.js';
s.setAttribute('data-timestamp', +new Date());
(d.head || d.body).appendChild(s);
})();
</script>
<noscript>Please enable JavaScript to view the <a href="https://disqus.com/?ref_noscript">comments powered by Disqus.</a></noscript>
</div><!-- #end article detail -->
</div>
<div class="btn-group">
<input type="hidden" name="article" id="article" value="10080">
<input type="hidden" name="articletitle" id="articletitle" value="OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="btn progress popup">माय प्रोग्रेस में भेजें</a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="btn bookmark popup">माय बुकमार्क्स में भेजें</a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1678186727.pdf" target="_blank" class="btn pdf">प्रिंट पीडीएफ</a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai/print/manual"" target="_blank" class="btn pdf">लेख को प्रिंट करे</a>
<!-- <div class="next-post">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/the-banking-regulation-bill-2020" class="prev">Prev</a> <a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/singapore-international-arbitration-treaty" class="next">Next</a> </div> -->
<p id="articlemsg"></p>
</div><!-- #end button groups -->
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527"
crossorigin="anonymous"></script>
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-format="autorelaxed"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="6456587358"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</article><!-- #end article -->
<aside>
<button class="close"></button>
<div class="menu">
<div class="menu-desc">
<div class="category">
<p class="subheading bg-red">एक्सप्लोर करें</p>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/current-affairs-news-analysis-editorials">करेंट अफेयर्स</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/burning-issues-of-the-month">चर्चित मुद्दे</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz">प्रैक्टिस टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" target="_blank">एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-practice-question" target="_blank">मेन्स प्रैक्टिस प्रश्न</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs">पी.सी.एस.</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview">इंटरव्यू</a></li> -->
</ul>
</div><!-- #end category -->
<div class="only_for_desktop">
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<!-- CA Square Ad -->
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="1072382824"
data-ad-format="auto"
data-full-width-responsive="true"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</div>
<br>
<div class="updates">
<p class="subheading bg-green">नया क्या है?</p>
<div class="list">
<div class="slide">
<p><a href="https://www.youtube.com/embed/DtYJOABYu1Y">Great Nicobar Project | InfrastructureDevelopment | To The Point | UPSC Current Affairs 2024</a></p>
<p class="date">25 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/daily-updates/prelims-facts/youngest-world-chess-champion">सबसे युवा विश्व शतरंज चैंपियन</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/daily-updates/prelims-facts/euvichol-s">यूविशोल-एस</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/daily-updates/prelims-facts/dragonfly-rotorcraft-mission">ड्रैगनफ्लाई रोटरक्राफ्ट मिशन</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.youtube.com/embed/_KyeaIyS2K0">Coral Bleaching | ClimateChange | To The Point | UPSC Current Affairs 2024 | Drishti IAS</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.youtube.com/embed/uk5q4W9iCnE">UPSC TOPPER 2023 | Bharti Sahu | Rank-850 | Hindi Medium | Mock Interview | Drishti IAS</a></p>
<p class="date">23 Apr 2024</p>
</div>
</div>
</div><!-- #end archive -->
<div class="only_for_desktop">
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<!-- CA Square Ad -->
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="1072382824"
data-ad-format="auto"
data-full-width-responsive="true"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</div>
<br>
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 800px) {
.only_for_desktop{
display: none!important;
}
}
</style>
<div class="banner-section">
<div class="banner-row">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/ias-prelims-online-course" target="_blank">
<img src="/hindi/drishti/img/pendrive-side-banner.jpg" alt=""/> </a>
</div>
<!-- <div class="banner-row">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/hindi-literature-online-course" target="_blank">
<img src="/hindi/drishti/img/hindi-lit-pendrive-side-banner.jpg" alt=""/> </a>
</div> -->
</div>
<script>
$('#archivefrm button').click(function(e){
var year=$('#archiveyear').val();
var month=$('#archivemonth').val();
if(year!='' && month!=''){
location='https://www.drishtiias.com/hindi/archives/'+year+'-'+month;
}
});
$('#archivedtfrm button').click(function(e){
var start=$('#startdate').val();
var end=$('#enddate').val();
if(start=='')
{
$('#startdate').addClass('error');
$('.err').html('कृपया प्रारंभ तिथि दर्ज करें।');
}
else if(end=='')
{
$('#enddate').addClass('error');
$('.err').html('कृपया अंत तिथि दर्ज करें।');
}
else if(new Date(end) < new Date(start))
{
$('.err').html('अमान्य तिथि सीमा');
}
else
{
location='https://www.drishtiias.com/hindi/archives/'+start+'/'+end;
}
});
</script>
</div>
</div><!-- #end menu -->
</aside><!-- #end aside -->
</div><!-- #end list category -->
</div>
</section><!-- #end article list -->
<script>
$('#sendtoprogress').click(function(e){
var article=$('#article').val();
var title = $('#articletitle').val();
var url = "https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai";
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/progress",
data: 'article='+article+'&type=2&articletitle='+title+'&url='+encodeURIComponent(url),
success: function(data){
if(data=='success'){
if($('.progresslist').length)
{
$('.progresslist').prepend('<li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li>');
}
else
{
$('.message').hide();
$( '<ul class="progresslist"><li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li></ul>' ).insertAfter( ".content .prog" );
}
$('#articlemsg').html('आर्टिकल को आपके प्रोग्रेस सेक्शन में जोड़ दिया गया है।');
$('.fixbtn.progress').toggleClass('open');
}else if(data=='already'){
$('#articlemsg').html('यह आर्टिकल आपके प्रोग्रेस सेक्शन में पहले से ही मौजूद है।');
}else if(data=='login'){
$('#articlemsg').html('आर्टिकल को प्रोग्रेस सेक्शन में जोड़ने के लिए लॉगिन करें।');
}else{ section
$('#articlemsg').html('ओह! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुनः प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('#sendtobookmark').click(function(e){
var article=$('#article').val();
var title = $('#articletitle').val();
var url = "https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai";
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi//articles/progress",
data: 'article='+article+'&type=1&articletitle='+title+'&url='+encodeURIComponent(url),
success: function(data){
if(data=='success'){
if($('.bookmarklist').length)
{
$('.bookmarklist').prepend('<li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li>');
}
else
{
$('.message').hide();
$( '<ul class="bookmarklist"><li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li></ul>' ).insertAfter( ".content .bookm" );
}
$('#articlemsg').html('यह आर्टिकल आपके बुकमार्क्स सेक्शन में जोड़ दिया गया है।');
$('.fixbtn.bookmark').toggleClass('open');
}else if(data=='already'){
$('#articlemsg').html('यह आर्टिकल आपके बुकमार्क्स सेक्शन में पहले से ही मौजूद है।');
}else if(data=='login'){
$('#sendtobookmark').addClass('popup');
//$('#articlemsg').html('Please login to send this article into progress.');
}else{
$('#articlemsg').html('ओह! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुनः प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('#articlecomments').submit(function(e){
var regex = /^([a-zA-Z0-9_.+-])+\@(([a-zA-Z0-9-])+\.)+([a-zA-Z0-9]{2,4})+$/;
var msg=true;
var user=$('#user').val();
var useremail=$('#useremail').val();
var usermessage=$('#usermessage').val();
//$('.input-error').remove();
if(user.trim()==''){
$('#user').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#user').removeClass('input-error');
}
if(useremail.trim()==''){
$('#useremail').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!regex.test(useremail)){
$('#useremail').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#useremail').removeClass('input-error');
}
if(usermessage.trim()==''){
$('#usermessage').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#usermessage').removeClass('input-error');
}
if(msg){
var form=$('#articlecomments').serialize();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi//articles/comments",
data: form,
success: function(data){
if(data=='success'){
window.location.reload();
//$('#commentmsg').html('Your comment submitted for admin approval.');
}else if(data=='captcha'){
$('#commentmsg').html('रीकेप्चा गलत है। पुनः प्रयास करें।');
}else{
$('#commentmsg').html('ओह! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुनः प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errorstatus);
}
});
}
e.preventDefault();
});
</script>
<!-- desktop start -->
<!-- <script src="https://ajax.googleapis.com/ajax/libs/jquery/3.6.4/jquery.min.js"></script> -->
<script src="https://unpkg.com/sweetalert/dist/sweetalert.min.js"></script>
<script src="https://www.google.com/recaptcha/api.js" async defer></script>
<style>
.nb-form {
position: fixed;
z-index: 9999;
width: 300px;
background: #FFF;
right: 110px;
bottom: 60px;
transition: all .6s cubic-bezier(.22, .67, .43, 1.22) .1s;
border-radius: 10px 10px 0 0;
box-shadow: 0 2px 2px 0 rgba(0,0,0,0.14),0 1px 5px 0 rgba(0,0,0,0.12),0 3px 1px -2px rgba(0,0,0,0.2);
}
.nb-form .user-icon {
position: absolute;
top: -115px;
z-index: 99999;
right: 0px;
display: block;
width: 80px;
left: 230px;
margin: 27px auto 33px;
}
.nb-form .title {
background: #ffffff;
filter: progid:DXImageTransform.Microsoft.gradient( startColorstr='#ffffff', endColorstr='#000000',GradientType=0 );
font-size: 16px !important;
padding: 1px 10px 30px !important;
color: #fff !important;
border-radius: 10px 10px 0 0;
}
.nb-form p {
font-size: 13px;
margin: 0;
padding: 15px;
color: #666;
}
.nb-form p.message {
margin-left: 7px;
}
.nb-form form {
padding: 14px 10px 16px 1px;
}
.nb-form input,
.nb-form select {
font-family: Tahoma, Geneva, sans-serif;
font-size: 12px;
width: 254px;
max-width: 254px;
margin-bottom: 10px;
margin-left: 7px;
padding: 6px;
border: none;
border-radius: 4px;
color: #000;
border-bottom: 1px solid #f0f0f0;
}
.nb-form input:focus,
.nb-form select:focus {
outline: none;
box-shadow: none;
}
.nb-form input[type='submit'] {
display: block;
width: 120px;
margin: 0 auto;
padding: 0 20px;
height: 40px;
line-height: 40px;
border-radius: 20px;
cursor: pointer;
transition: all .4s ease;
color: #fff !important;
border: none;
margin-top: 15px;
}
.nb-form input[type='submit']:hover {
box-shadow: 0 3px 3px 0 rgba(0,0,0,0.07),0 1px 7px 0 rgba(0,0,0,0.02),0 3px 1px -1px rgba(0,0,0,0.1);
}
.nb-form ::-webkit-input-placeholder {
color: #000;
}
.nb-form ::-moz-placeholder{
color: #000;
}
.nb-form :-ms-input-placeholder {
color: #000;
}
.nb-form :-moz-placeholder {
color: #000;
}
.nb-form input[type='submit'] {
background: #ed4757;
background: -moz-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: -webkit-gradient(linear, left left, left right, color-stop(0%, #ed4757), color-stop(100%, #dd4c76));
background: -webkit-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: -o-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: -ms-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: linear-gradient(to right, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
filter: progid:DXImageTransform.Microsoft.gradient( startColorstr='#ffffff', endColorstr='#000000',GradientType=0 );
}
@media screen and (max-width: 676px) {
.nb-form .user-icon {
top: -185px;
}
.open-button {
bottom: 42px !important;
right: 42px !important;
height:80px;
width:80px;
z-index: 55000;
}
.nb-form form {
padding: 14px 10px 16px 15px !important;
}
.nb-form .message {
display: none;
}
.nb-form form {
padding-top: 15px;
}
.nb-form{
right: 50%;
bottom: 65px;
left: 50%;
transform: translateX(-50%);
}
.nb-form.open {
bottom: 0;
}
}
/* Button used to open the chat form - fixed at the bottom of the page */
.open-button {
/* background-color: #555; */
color: white;
/* padding: 16px 20px; */
border: none;
cursor: pointer;
/* opacity: 0.8; */
position: fixed;
bottom: 22px;
right: 110px;
z-index: 55000;
/* width: 280px; */
height:80px;
width:80px;
}
/* The popup chat - hidden by default */
.chat-popup {
display: none;
position: fixed;
bottom: 0;
right: 15px;
border: 3px solid #f1f1f1;
z-index: 9;
}
/* Add styles to the form container */
/* .form-container {
max-width: 300px;
padding: 10px;
background-color: white;
} */
/* Set a style for the submit/send button */
.form-container .btn {
color: white;
padding: 16px 20px;
border: none;
cursor: pointer;
width: 100%;
margin-bottom:10px;
opacity: 0.8;
}
/* Add a red background color to the cancel button */
.form-container .cancel {
background-color: red;
}
/* Add some hover effects to buttons */
.form-container .btn:hover, .open-button:hover {
opacity: 1;
}
</style>
<!-- desktop end -->
<div id="formcontainer">
<img class="open-button" onclick="openForm()" src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1693312353_thumbnail_contact%20us%20opt1.png" alt="" class="user-icon">
<div class="chat-popup" id="myForm">
<div class="container sat">
<div class="row">
<div class="nb-form">
<img src="https://i.ibb.co/H2tV78k/istockphoto-1214857021-612x612-removebg-preview.png" alt="close" border="1" style="height:35px; width:35px; float:right; cursor:pointer;" onclick="closeForm()">
<form id="leadsform" method="POST">
<input type="text" name="FirstName" placeholder="First Name:" required>
<input type="text" name="LastName" placeholder="Last Name:" required>
<input type="email" name="EmailAddress" placeholder="Email:" required>
<input type="number" name="Phone" placeholder="Phone:" required>
<select class="medium" name="mx_Custom_4">
<option value="">Language:</option>
<option value="Hindi">Hindi</option>
<option value="English">English</option>
</select>
<select class="Interested" name="mx_Custom_5">
<option value="I am Interested in">I am interested in:</option>
<option value="UPSC">UPSC</option>
<option value="State PCS">State PCS</option>
<option value="Optional Subjects">Optional Subjects</option>
<option value="Teaching Exams">Teaching Exams</option>
<option value="Others">Others</option>
</select>
<input type="hidden" name="utm_medium" value=>
<input type="hidden" name="utm_campaign" value=>
<input type="hidden" name="utm_content" value=>
<input type="hidden" name="utm_source" value="">
<input type="hidden" name="ActivityNote" value="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai">
<center>
<div class="g-recaptcha" data-sitekey="6LfuQ4YpAAAAAK9lbLRAs6Jbz1_dn890VRugU_dT"></div>
</center>
<input type="submit" value="Send message" class="btn">
</form>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<script>
function openForm() {
var form = document.getElementById("myForm");
var opacity = 0;
form.style.display = "block";
// Gradually increase opacity to 1
var fadeInInterval = setInterval(function () {
if (opacity >= 1) {
clearInterval(fadeInInterval);
} else {
opacity += 0.1;
form.style.opacity = opacity;
}
}, 20); // Adjust the interval as needed for the desired speed
// Add click event listener to document to close form when clicking outside
document.addEventListener("click", closeFormOnClickOutside);
}
function closeForm() {
var form = document.getElementById("myForm");
var opacity = 1;
// Gradually decrease opacity to 0
var fadeOutInterval = setInterval(function () {
if (opacity <= 0) {
clearInterval(fadeOutInterval);
form.style.display = "none";
} else {
opacity -= 0.1;
form.style.opacity = opacity;
}
}, 50); // Adjust the interval as needed for the desired speed
// Remove the click event listener when closing the form
document.removeEventListener("click", closeFormOnClickOutside);
}
function closeFormOnClickOutside(event) {
var form = document.getElementById("formcontainer");
if (!form.contains(event.target)) {
closeForm();
}
}
</script>
<script>
$(document).ready(function () {
$("#leadsform").on("submit", function (event) {
event.preventDefault();
// Validate reCAPTCHA
// let captchaResponse = grecaptcha.getResponse();
// if (captchaResponse === '') {
// swal({
// title: "Error!",
// text: "Captcha not verified. Please try again!",
// icon: "error",
// button: "OK",
// });
// return;
// }
var CaptchaCallback = function(){
$('.g-recaptcha').each(function(){
grecaptcha.render(this,{'sitekey' : '6LfuQ4YpAAAAAK9lbLRAs6Jbz1_dn890VRugU_dT'});
})
};
let formData = $(this).serialize();
// Append the reCAPTCHA response to the form data
// formData += '&g-recaptcha-response=' + CaptchaCallback;
// console.log(CaptchaCallback());
// return;
$.ajax({
url: '/leadsform',
method: 'POST',
data: formData,
dataType: 'json',
success: function (response) {
if (response.message) {
swal({
title: "Success!",
text: response.message,
icon: "success",
button: "OK",
});
// Reload the page after 2 seconds
setTimeout(function () {
location.reload();
}, 1000);
} else if (response.error) {
swal({
title: "Error!",
text: response.error,
icon: "error",
button: "OK",
});
} else if (response.errors) {
let errorMessage = '';
$.each(response.errors, function (field, message) {
errorMessage += field + ': ' + message + '\n';
});
swal({
title: "Error!",
text: errorMessage,
icon: "error",
button: "OK",
});
} else {
swal({
title: "Error!",
text: "Error submitting the form. Please try again.",
icon: "error",
button: "OK",
});
}
},
error: function (error) {
// console.log(error);
if (error.responseJSON && error.responseJSON.message) {
swal({
title: "Error!",
text: error.responseJSON.message,
icon: "error",
button: "OK",
});
} else {
swal({
title: "Error!",
text: "Error submitting the form. Please try again.",
icon: "error",
button: "OK",
});
}
}
});
});
});
</script>
<section class="section-newsletter-alerts">
<div class="wrapper">
<div class="newsletter">
<div class="label-news">न्यूज़लेटर सदस्यता</div>
<div class="form-newsletter">
<form action="" method="post" id="newsletterfrm">
<div class="field">
<input type="text" name="txtnname" id="txtnname" class="form-field" placeholder="नाम">
</div>
<div class="field">
<input type="email" name="txtnemail" id="txtnemail" class="form-field" placeholder="ईमेल">
</div>
<div class="field-button" style="position:relative;">
<button class="btn-blue" type="submit">सब्सक्राइब करें</button>
<span class="loader"></span>
</div>
<span id="nmsg"></span>
</form>
</div>
</div>
<div class="sms-alert">
<div class="label-alert">एसएमएस अलर्ट</div>
<div class="form-sms">
<form action="" method="post" id="smsalertfrm">
<div class="field">
<input type="tel" name="txtnmobile" id="txtnmobile" class="form-field" placeholder="मोबाइल नंबर">
</div>
<div class="field-button">
<button class="btn-blue" type="submit">सब्सक्राइब करें</button>
</div>
<span id="nmmsg"></span>
</form>
</div>
</div>
</div>
</section>
<!-- <footer class="footer">
<div class="wrapper">
<div class="footer-container">
<div class="col-about-us">
<h4>हमारे बारे में</h4>
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/quick-emi-payment" target="_blank">For 2nd/3rd/4th EMI - Pay Now</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/general-introduction" target="_blank">'दृष्टि द विज़न' फाउंडेशन का परिचय</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/estore/" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/albums" target="_blank">दृष्टि मीडिया</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/managing-director" target="_blank">प्रबंध निदेशक</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/infrastructure" target="_blank">इंफ्रास्ट्रक्चर</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course" target="_blank">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppcslogin" class="note-btn-1 popup">UPPCS Content</a>
</ul>
</div>
<div class="col-connect">
<h4>हमसे जुड़ें</h4>
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/contact" target="_blank">संपर्क करें </a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/feedback" class="popup">आपकी प्रतिक्रिया</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/careers" target="_blank">करियर</a>
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-reach-us">
<h4>हमसे संपर्क करें</h4>
<p><strong>दृष्टि द विज़न फाउंडेशन</strong><br>641, पहली मंजिल, डॉ. मुखर्जी नगर,<br> सिग्नेचर व्यू अपार्टमेंट के सामने ,<br> नई दिल्ली - 110009</p>
</div>
<div class="col-reach-us">
<h4> </h4>
<p><strong>दृष्टि द विज़न फाउंडेशन</strong><br>सिविल लाइन्स, प्रयागराज (इलाहाबाद),<br> उत्तर प्रदेश - 211001,<br> फोन नंबर - 8448485518, 8750187501</p>
</div>
<div class="col-social">
<ul>
<li>
<a href="https://www.instagram.com/drishtiiasenglish/?utm_medium=copy_link" target="_blank">
<i style="color:#cd486b!important;font-size:35px;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.linkedin.com/company/drishti-ias" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:35px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.facebook.com/drishtithevisionfoundation" target="_blank">
<i style="color:#4267B2;font-size:35px;" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://twitter.com/drishtiias" target="_blank">
<i style="color:#00acee!important;font-size:35px;" class="fa fa-twitter fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://t.me/drishtiiashindiofficial" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:35px;" class="fa fa-telegram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.youtube.com/channel/UCzLqOSZPtUKrmSEnlH4LAvw?sub_confirmation=1" target="_blank">
<i style="color:#FF0000!important;font-size:35px;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</a>
</li>
</ul>
<div class="phone">
<a href="tel:1800-121-6260">1800-121-6260</a> / <a href="tel:011-47532596">011-47532596</a>
</div>
<div class="app-links">
<a href="https://play.google.com/store/apps/details?id=com.drishti.academy.app&hl=en_IN" target="_blank">
<img src="/hindi/drishti/img/app-google.png" alt=""/> </a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/app-coming-soon" class="comin-soon">
<img src="/hindi/drishti/img/app-ios.png" alt=""/>
</a>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div class="copyright">
<div class="wrapper">
कॉपीराइट © 2018-2024 'दृष्टि द विज़न' फाउंडेशन, इंडिया | सर्वाधिकार सुरक्षित | <a href="https://www.drishtiias.com/estore/privacy-policy" target="_blank">गोपनीयता नीति</a>
</div>
</div>
</footer> -->
<style media="screen">
footer{
/* background: #fff url('https://www.drishtiias.com/coaching/img/footer-img.png') no-repeat;
background-size: cover; */
background-color: black!important;
}
.footer-container [class*="col-"].col-connect{
width:274px;
}
.footer_logo{
width: 10%;
margin-bottom: 2%;
/* border: 1px solid red; */
padding: 1%;
border-radius: 10px;
background-color: #ffffff;
}
.margin-left-only-desktop{
margin-left: 5%;
}
.social-box{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
color: #222;
text-align: center;
outline: none!important;
-webkit-box-sizing: border-box;
margin: 0;
padding: 0;
border: 0;
font: inherit;
vertical-align: baseline;
}
.col-connect > ul > li {
color:#ffffff;
}
.copyright > .wrapper{
color:#ffffff;
}
@media only screen and (max-width: 800px) {
.footer_logo{
width: 30%;
text-align: center;
margin-bottom: 10%;
}
.margin-left-only-desktop{
margin-left: 0%;
}
}
</style>
<!-- <link rel="stylesheet" href="https://www.drishtiias.com/coaching/css/style.css"> -->
<link href='https://fonts.googleapis.com/css?family=Roboto' rel='stylesheet'>
<footer class="footer">
<div class="wrapper">
<div class="footer_logo_div">
<img class="footer_logo" src="https://www.drishtiias.com/frontend/img/drishti_logo_new.png" alt="">
</div>
<div class="footer-container">
<div class="col-connect">
<h5 class="open" style="font-family: 'Roboto',sans-serif;color:red;font-weight: bold;font-size: 15px;">Reach Us</h5>
<br>
<ul style="display: block;">
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
12, Main AB Road, Bhawar Kuan, Indore, Madhya Pradesh, 452007
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
641, 1<sup>st</sup> Floor, Mukherjee Nagar, Delhi-110009
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
21, Pusa Rd, WEA, Karol Bagh, Delhi-110005
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
13/15, Tashkent Marg, Civil Lines, Prayagraj, UP-211001
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
Harsh Tower 2, 45 45A, Tonk Rd, Jaipur, Rajasthan-302015
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
47/CC, Burlington Arcade Mall, Burlington Chauraha, Vidhan Sabha Marg, Lucknow, Uttar Pradesh-226001
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-connect margin-left-only-desktop">
<h5 class="open" style="font-family: 'Roboto',sans-serif;color:red;font-weight: bold;font-size: 15px;">Top Searches</h5>
<br>
<ul style="display: block;">
<li>
<i class="fa fa-building" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hin/classroom-program">Classroom Programs</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/estore">Books & Magazines</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-edit" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-course/prelims-mains-test-series">Test Series</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-desktop" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/eng/online-course">Online Programs</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-envelope" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs">State PCS</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa fa-rupee" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/quick-emi-payment" target="_blank">For 2nd/3rd/4th EMI - Pay Now</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-graduation-cap" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:-1%"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/careers">Careers</a>
</li>
</ul>
</div>
<!-- <div class="col-reach-us"> -->
<div class="col-connect">
<h5 class="open" style="font-family: 'Roboto',sans-serif;color:red;font-weight: bold;font-size: 15px;">Connect With Us</h5>
<br>
<ul style="display: block;">
<li>
<i class="fa fa-envelope" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="mailto:help@groupdrishti.in">help@groupdrishti.in</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-phone" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="tel:8010440440">English : +91 8010440440</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-phone" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="tel:8750187501">Hindi : +91 8750187501</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-envelope" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a target="_blank" href="https://www.drishtiias.com/press-releases/02-03-2023">Press Releases</a>
</li>
</ul>
</div>
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 767px) {
.col-social ul li {
padding: 0 2px;
margin-bottom: 5px;
}
}
</style>
<div class="col-social" style="padding-top:0px;">
<ul>
<h5 style="font-weight: bold;font-size: 15px;color:red;text-align:left;margin-left:3%;">Hindi Social</h5>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Instagram-IAS " target="_blank">
<i style="color:#cd486b!important;font-size:25px;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/LinkedIn-IAS" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/facebook-IAS " target="_blank">
<i style="color:#4267B2;font-size:25px;" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/X-IAS " target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Telegram-IAS" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-telegram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/YT-IAS" target="_blank">
<i style="color:#FF0000!important;font-size:25px;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Threads-IAS" target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/8x4wNhp/images-3.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/WhatsApp-IAS" target="_blank">
<i style="color:#25D366!important;font-size:25px;" class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</a>
</li>
</ul>
<ul>
<h5 style="font-weight: bold;font-size: 15px;color:red;text-align:left;margin-left:3%;"><br>English Social</h5>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Instagram-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#cd486b!important;font-size:25px;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/LinkedIn-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/FB-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#4267B2;font-size:25px;" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/X-IAS-Eng " target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Telegram-IAS-Info " target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-telegram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/YT-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#FF0000!important;font-size:25px;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Threads-IAS-Eng" target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/8x4wNhp/images-3.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/WA-IAS" target="_blank">
<i style="color:#25D366!important;font-size:25px;" class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</a>
</li>
</ul>
<style media="screen">
/* Flexbox container for row alignment */
.app-links {
display: flex;
justify-content: space-between; /* Align items with space between them */
align-items: center; /* Vertically center items */
flex-wrap: wrap; /* Allow items to wrap to the next row on smaller screens */
}
/* Style for the links */
.comin-soon {
text-decoration: none; /* Remove underlines from links */
flex: 1; /* Distribute available space equally among items */
max-width: 33%; /* Maximum width for each item (adjust as needed) */
padding: 10px; /* Add some spacing around the items */
}
.col-social .app-links {
position: absolute;
right: -185px;
bottom: -57px;
}
/* Media query for responsiveness on smaller screens (adjust breakpoint as needed) */
@media screen and (max-width: 768px) {
.app-links {
flex-direction: column; /* Stack items vertically on smaller screens */
align-items: flex-start; /* Align items to the left */
}
.col-social .app-links {
position: relative;
right: auto;
bottom: -5px;
margin-top: 23px;
}
.col-social .app-links a {
margin-left: 0px;
}
.comin-soon {
max-width: 100%; /* Full width for each item on smaller screens */
margin-bottom: 10px; /* Add spacing between items */
}
}
</style>
<div class="app-links">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/app-coming-soon" class="comin-soon">
<img src="https://www.drishtiias.com/frontend/img/app-google.png" alt="">
</a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/app-coming-soon" class="comin-soon">
<img src="https://www.drishtiias.com/frontend/img/app-ios.png" alt="">
</a>
<br>
<a href="https://dla.drishtiias.com/windows/" target="_blank">
<img src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1695876320_new%20windows%20logo.png" alt="" style='width:100%;height:50px;'>
</a>
</div>
</div>
</div>
</div>
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 700px) {
.col-connect ul{
display: contents;
}
}
</style>
<div class="copyright">
<div class="wrapper" style="text-align:left">
<h5 style="font-weight: bold;font-size: 15px;color:red;text-align:left;">
Copyright © 2018-2024 Drishti The Vision Foundation, India. All rights reserved
</h5>
<br>
<div class="footer-container">
<div class="col-connect">
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/estore/privacy-policy" target="_blank" style="text-decoration:none;">
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:0%"></i>
Privacy Policy
</a>
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-connect">
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/drishti-policies/terms-and-conditions-1" target="_blank" style="text-decoration:none;">
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:0%"></i>
Terms and Conditions
</a>
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-connect">
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/drishti-policies/cancellation-refund-policy" target="_blank" style="text-decoration:none;">
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:0%"></i>
Cancellation/Refund Policy
</a>
</li>
</ul>
</div>
</div>
</div>
</div>
<br><br><br><br>
</footer>
<!-- This pop up will see only once for one machine/user -->
<!-- <img id="myImg" src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1672232528_63ac3ac8b1e1f_Newyear-Popup-Web.png" alt="Snow" style="width:100%;max-width:300px;display:none">
<div id="myModal_recent" class="modal">
<span class="close" id="popclose">×</span>
<img class="modal-content" id="img01">
</div>
<!-- To display the popup in the middle(vertically) in mobile phone -->
<!-- <style media="screen">
@media only screen and (max-width: 700px){
.modal-content{
margin-top: 20%;
}
}
</style> -->
<script>
// function getCookie(name) {
// var match = document.cookie.match(RegExp('(?:^|;\\s*)' + name + '=([^;]*)'));
// return match ? match[1] : null;
// }
//
// if(getCookie('isPopupDisplayed_recent_hindi_sat')!=1){
// $(document).ready(function(){
// document.cookie = "isPopupDisplayed_recent_eng_3=1";
// var m = new Date();
// var current_time = m.getUTCDate() +"/"+ (m.getUTCMonth()+1) +"/"+ m.getUTCFullYear() + " " + m.getUTCHours() + ":" + m.getUTCMinutes() + ":" + m.getUTCSeconds();
// datetimeEnd = '07/01/2023 05:00:00';
// if(Date.parse(current_time) < Date.parse(datetimeEnd)){
// $('#myModal_recent').css('display','block');
// }
// $('#img01').attr('src',$('#myImg').attr('src'));
// $('#img01').attr('style','cursor:pointer');
// });
// $('#img01').on('click',function(e){
// window.location="https://www.drishtiias.com/hindi/online-course";
// });
//
// $('#popclose').on('click',function(e){
// $('#myModal_recent').css('display','none');
// });
// }
// // Added this - if user click on anywhere outside popup - modal/popup will be gone
// $('body').click(function(e) {
// $('#myModal_recent').hide();
// });
</script>
<!-- For bottom side fix button in mobile -->
<div class="fixedButton_hand mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn_hand">
<font size="2px">Share Page</font>
<i style="color:white;font-size:15px;" class="fa fa-hand-o-down" aria-hidden="true"></i>
</div>
</div>
<a href="https://telegram.me/share/url?url=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai&text=Drishti IAS Hindi!" target="_blank" class="fixedButton_tg mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-telegram"></i>
</div>
</a>
<a href="https://www.facebook.com/sharer/sharer.php?u=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" target="_blank" class="fixedButton_fb mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#4267B2;font-size:25px;" class="fa fa-facebook"></i>
</div>
</a>
<a href="https://twitter.com/intent/tweet?url=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai&text=Drishti IAS Hindi!" target="_blank" class="fixedButton_tw mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<!-- <i style="color:#00acee!important;font-size:25px;" class="fa fa-twitter fa-social"></i> -->
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:25px;padding-top: 5px;">
</div>
</a>
<a href="https://www.linkedin.com/shareArticle?mini=true&url=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai&title=&summary=Drishti IAS Hindi!&source=" target="_blank" class="fixedButton_ln mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://api.whatsapp.com/send?text=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" target="_blank" class="fixedButton_wp mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#25D366!important;font-size:25px;" class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</div>
</a>
<div class="popup-box search-popup">
<div class="search-popup--box">
<form method="post" action="https://www.drishtiias.com/hindi/search" name="searchfrm" id="searchfrm">
<input type="text" placeholder="अपना सर्च कीवर्ड टाईप करें:" name="search" id="search">
<button type="submit">खोजें</button>
</form>
<button type="submit" class="btn-close" rel="close-popup">Close</button>
</div>
</div>
<script>
$('#searchfrm').submit(function(e){
var search=$('#search').val();
location='https://www.drishtiias.com/hindi/search/'+search;
e.preventDefault();
});
$(document).ready(function(){
$('.comin-soon').colorbox({innerWidth: 1100, innerHeight: 530});
if(screen.width < 1199){
$('.comin-soon').colorbox({innerWidth: 800, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 801){
$('.comin-soon').colorbox({innerWidth: 300, innerHeight: 350});
}
$('.youtube').colorbox({ iframe:true, innerWidth:640, innerHeight:390 });
if(screen.width < 768){
$('.youtube').colorbox({innerWidth:280, innerHeight:177});
}
});
</script>
<script type="text/javascript">
$('.learning-program .subheading').click(function(){
$(this).next().slideToggle();
$(this).toggleClass('open');
});
// Added the code - If user click on anywhere outside the popup - then it should be closed as asked | 01-Oct-21
$('body').click(function(e) {
$('#myModal').hide();
});
///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
</script>
<!-- Floating Social Media bar Starts -->
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<div class="float-sm">
<!-- Removed class sur-move -->
<!-- Removed ondragover="allowDrop(event)" ondrag="dragging(event)" ondrop="drop(event)" -->
<!-- Removed draggable="true" -->
<!-- onclick="show_social_float_icons();" -->
<div id="float-plus" style="cursor:pointer;" class="fl-fl float-plus">
<!-- <i style="color:red;" class="fa fa-plus fa-social"></i> -->
<img src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1637393581_social-media-expand.png">
</div>
<div style="cursor:pointer;" onclick="remove_social_float_icons();"class="fl-fl float-cross">
<i style="color:red" class="fa fa-close fa-social"></i>
</div>
<a href="https://drishti.xyz/facebook-IAS" target="_blank">
<div class="fl-fl float-fb">
<i style="color:#4267B2" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/X-IAS" target="_blank">
<div class="fl-fl float-tw">
<!-- <i style="color:#00acee!important;" class="fa fa-twitter fa-social"></i> -->
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:25px;padding-top: 8px;">
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/LinkedIn-IAS" target="_blank">
<div class="fl-fl float-rs">
<i style="color:#0077b5!important;"class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/Instagram-IAS " target="_blank">
<div class="fl-fl float-ig">
<i style="color:#cd486b!important;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/YT-IAS " target="_blank">
<div class="fl-fl float-pn">
<i style="color:red!important;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</div>
</a>
<!-- <a href="https://api.whatsapp.com/send?text=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" target="_blank">
<div style="" class="fl-fl float-wp">
<i style="color:#25D366!important;"class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</div>
</a> -->
<a href=" https://drishti.xyz/Telegram-IAS " target="_blank">
<div style="" class="fl-fl float-tg">
<i style="color:#0077b5!important;"class="fa fa-telegram"></i>
</div>
</a>
</div>
<script>
// For desktop - DRAGGABLE
$('.float-plus').draggable();
$(".float-plus").css("position", "fixed");
$('.float-plus').click(function(){
show_social_float_icons();
})
var box = document.getElementById('float-plus');
$('.float-plus').mousedown(function(){
box.style.transition = "all 0s ease 0s";
});
$('.float-plus').mouseup(function(){
box.style.transition = "all 1s ease 0s";
var screen_width = screen.width;
var screen_width = parseInt(screen_width, 10)
var current_location = box.style.left;
var current_location = parseInt(current_location, 10)
var screen_middle = (screen_width/2);
var xx = (screen_width*0.04);
var x = (screen_width*0.009);
if(current_location > screen_middle){
box.style.left = (screen_width-xx) + 'px';
} else {
box.style.left = x + 'px';
}
});
// For MOBILE TOUCH - DRAGGABLE
var box = document.getElementById('float-plus');
box.addEventListener('touchstart', function(e) {
// Nothing for now!
});
box.addEventListener('touchmove', function(e) {
box.style.transform = "translate(-50%, -50%)";
var touchLocation = e.targetTouches[0];
box.style.left = (touchLocation.pageX-window.scrollX) + 'px';
box.style.top = (touchLocation.pageY-window.scrollY) + 'px';
e.preventDefault();
});
box.addEventListener('touchend', function(e) {
// Nothing for now!
});
</script>
<script>
function remove_social_float_icons() {
$(".float-fb").animate({
top: "-=8%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-fb" ).hide("slow");
},500);
$(".float-tw").animate({
top: "-=16%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-tw" ).hide("slow");
},500);
$(".float-rs").animate({
top: "-=24%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-rs" ).hide("slow");
},500);
$(".float-ig").animate({
top: "-=32%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-ig" ).hide("slow");
},500);
$(".float-pn").animate({
top: "-=40%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-pn" ).hide("slow");
},500);
$(".float-wp").animate({
top: "-=48%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-wp" ).hide("slow");
},500);
var width = (window.innerWidth > 0) ? window.innerWidth : screen.width;
if(width <= 700){
$(".float-tg").animate({
top: "-=56%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-tg" ).hide("slow");
},500);
}
setTimeout(function(){
$( ".float-cross" ).hide("slow");
},500);
setTimeout(function(){
$( ".float-plus" ).show("slow");
},500);
sessionStorage.setItem("remove_social_icons", "1");
}
function show_social_float_icons(){
setTimeout(function(){
$( ".float-plus" ).hide("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-fb" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-tw" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-rs" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-ig" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-pn" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-wp" ).show("slow");
},10);
var width = (window.innerWidth > 0) ? window.innerWidth : screen.width;
if(width <= 700){
setTimeout(function(){
$( ".float-tg" ).show("slow");
},10);
}
setTimeout(function(){
$( ".float-cross" ).show("slow");
},10);
$(".float-fb").animate({
top: "+=8%",
}, 500 );
$(".float-tw").animate({
top: "+=16%",
}, 600 );
$(".float-rs").animate({
top: "+=24%",
}, 700 );
$(".float-ig").animate({
top: "+=32%",
}, 800 );
$(".float-pn").animate({
top: "+=40%",
}, 900 );
$(".float-wp").animate({
top: "+=48%",
}, 1000 );
if(width <= 700){
$(".float-tg").animate({
top: "+=56%",
}, 1000 );
}
sessionStorage.setItem("remove_social_icons", "0");
}
$(document).ready(function(){
var value = sessionStorage.getItem("remove_social_icons");
if(value == '1'){
remove_social_float_icons();
}
});
</script>
<!-- Floating Social Media bar Ends -->
<style>
@media only screen and (max-width: 700px) {
.float-sm {
display:none;
}
.fl-fl {
width: 40px !important;
height: 40px!important;
}
.fa-social{
padding: 5px 0!important;
}
.float-plus{
/* Prev 30 px and 30px */
width: 40px !important;
height: 40px!important;
}
.fa-plus{
padding: 5px 0!important;
/* Prev 6 px and 10px */
/* font-size:20px!important; */
}
}
@media only screen and (min-width: 700px) {
.float-tg{
display:none;
}
}
/* Floating Social Media Bar Style Starts Here */
.float-plus{
display: none;
}
.float-sm {
display:;
text-align:center;
margin-left: 10px;
}
.fl-fl {
background: #dcdcdc;
text-transform: uppercase;
letter-spacing: 3px;
padding: 4px;
width: 50px;
height: 50px;
position: fixed;
/* right: 50px; */
z-index: 1000;
font: normal normal 10px Arial;
-webkit-transition: all .25s ease;
-moz-transition: all .25s ease;
-ms-transition: all .25s ease;
-o-transition: all .25s ease;
transition: all .25s ease;
opacity: 0.9;
transition: transform .2s;
border-radius:10px;
}
.fa-social {
font-size: 20px;
color: #fff;
padding: 10px 0;
/* width: 40px; */
/* margin-left: 8px; */
}
.fl-fl:hover {
right: 100;
opacity: 1;
transform: scale(1.15);
}
.fl-fl a {
color: #fff !important;
text-decoration: none;
text-align: center;
line-height: 43px!important;
vertical-align: top!important;
}
.float-plus {
top: 22%;
}
.float-cross {
top: 22%;
}
.float-fb {
top: 30%;
}
.float-tw {
top: 38%;
}
.float-rs {
top: 46%;
}
.float-ig {
top: 54%;
}
.float-pn {
top: 62%;
}
.float-wp {
top: 70%;
}
.float-tg {
top: 78%;
}
/* Floating Social Media Bar Style Ends Here */
</style>
<script>
// function to close the popup
function closePopup() {
var modal = document.getElementById("myModal");
modal.style.display = "none";
}
// function to open the popup
function openPopup() {
var modal = document.getElementById("myModal");
modal.style.display = "block";
}
// Added the code - If user click on anywhere outside the popup
$('body').click(function(e) {
$('#myModal').hide();
});
$('#popclose').on('click',function(e){
$('#myModal').css('display','none');
});
// automatically open the popup on page load
window.onload = openPopup;
</script>
<style>
/* CSS for the popup */
.modals {
display: none;
position: fixed;
z-index: 1000;
padding-top: 10%;
left: 0;
top: 0;
width: 100%;
height: 100%;
overflow: auto;
background-color: rgb(0,0,0);
background-color: rgba(0,0,0,0.8);
box-shadow: 0px 0px 10px 0px rgba(0,0,0,0.5);
transition: transform 0.3s ease-in-out;
}
/* The Close Button */
.close {
color: white;
float: right;
font-size: 28px;
font-weight: bold;
cursor: pointer;
}
.close:hover,
.close:focus {
color: #000;
text-decoration: none;
cursor: pointer;
}
/* The Image */
.modal-content_updated {
border-radius: 5px;
margin: auto;
display: block;
max-width: 450px !important ;
max-width: 90%;
}
@media only screen and (max-width: 700px){
.modal-content_updated{
margin-top: 35%;
}
}
</style>
<script src="/hindi/drishti/js/slick.min.js"></script> <script src="/hindi/drishti/js/nav.js"></script>
<script src="/hindi/drishti/js/jquery.colorbox.js"></script> <script src="/hindi/drishti/js/custom.js"></script> <script>
var regex = /^([a-zA-Z0-9_.+-])+\@(([a-zA-Z0-9-])+\.)+([a-zA-Z0-9]{2,4})+$/;
var phonex = /^([0-9 ])+$/;
$('#newsletterfrm').submit(function(e){
var msg=true;
var txtnname=$('#txtnname').val();
var txtnemail=$('#txtnemail').val();
$('#nmsg').html('');
//$('.input-error').remove();
if(txtnname.trim()==''){
$('#txtnname').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#txtnname').removeClass('input-error');
}
if(txtnemail.trim()==''){
$('#txtnemail').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!regex.test(txtnemail)){
$('#txtnemail').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#txtnemail').removeClass('input-error');
}
if(msg){
var form=$('#newsletterfrm').serialize();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/pages/newsletterfrm",
data: form,
success: function(data){
if(data=='already'){
$('#nmsg').html('यह ई-मेल पहले से प्रयोग में है।');
}else if(data=='add'){
$('#nmsg').html('हमारे न्यूज़लेटर को सब्सक्राइब करने के लिये धन्यवाद !');
$('#txtnname').val('');
$('#txtnemail').val('');
}else{
$('#nmsg').html('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
//$('#nloader').hide();
}
});
}
e.preventDefault();
});
$('#smsalertfrm').submit(function(e){
var msg=true;
var txtnmobile=$('#txtnmobile').val();
$('#nmmsg').html('');
//$('.input-error').remove();
if(txtnmobile.trim()==''){
$('#txtnmobile').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(txtnmobile.trim().length!=10){
$('#txtnmobile').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!phonex.test(txtnmobile)){
$('#txtnmobile').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#txtnmobile').removeClass('input-error');
}
if(msg){
var form=$('#smsalertfrm').serialize();
//$('#nmloader').show();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/pages/smsalertfrm",
data: form,
success: function(data){
if(data=='already'){
$('#nmmsg').html('यह फोन नंबर पहले से प्रयोग में है।');
}else if(data=='add'){
$('#nmmsg').html('हमारे एसएमएस अलर्ट को सब्सक्राइब करने के लिये धन्यवाद !');
$('#txtnmobile').val('');
}else{
$('#nmmsg').html('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
//$('#nmloader').hide();
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
//$('#nmloader').hide();
}
});
}
e.preventDefault();
});
$('#subscriptionfrm').submit(function(e){
var msg=true;
var txtnname=$('#name').val();
var txtnemail=$('#emailaddress').val();
var txtnmobile=$('#phone').val();
$('#contactmsg').html('');
//$('.input-error').remove();
if(txtnname.trim()==''){
$('#name').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#name').removeClass('input-error');
}
if(txtnemail.trim()==''){
$('#emailaddress').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!regex.test(txtnemail)){
$('#emailaddress').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#emailaddress').removeClass('input-error');
}
if(txtnmobile.trim()==''){
$('#phone').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(txtnmobile.trim().length!=10){
$('#phone').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!phonex.test(txtnmobile)){
$('#phone').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#phone').removeClass('input-error');
}
if($('#dailyupdates').prop("checked") == false && $('#examnewsletter').prop("checked") == false && $('#fullnewsletter').prop("checked") == false && $('#sms').prop("checked") == false)
{
$('#contactmsg').css('display','block');
$('#contactmsg').addClass('error');
$('#contactmsg').html('कोई भी ऑप्शन सेलेक्टेड नहीं है, कृपया कम से कम एक ऑप्शन सेलेक्ट करें।');
msg=false;
}
if(msg){
$('.loader').css('display','block');
var form=$('#subscriptionfrm').serialize();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/subscription",
data: form,
success: function(data){
$('.loader').css('display','none');
if(data=='success'){
$('#contactmsg').css('display','block');
$('#contactmsg').removeClass('error');
$('#contactmsg').html('हमारे न्यूज़लेटर को सब्सक्राइब करने के लिये धन्यवाद ! हम जल्द ही आपसे संपर्क करेंगे।');
$('#name').val('');
$('#emailaddress').val('');
$('#phone').val('');
}else{
$('#contactmsg').css('display','block');
$('#contactmsg').addClass('error');
$('#contactmsg').html('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
$('.loader').css('display','none');
alert(errortype);
//$('#nloader').hide();
}
});
}
e.preventDefault();
});
</script>
<script type="text/javascript">
$('.allnotes').click(function(){
$('.fixbtn.notes').removeClass('open');
$('.fixbtn.mynotes').toggleClass('open');
});
$('.mynotes,.notelist').on('click','.readmore',function(){
var noteid=$(this).attr('data-noteid');
$('#note_id').val(noteid);
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/setnote",
data: 'note_id='+noteid,
success: function(data){
if(data){
tinymce.get("mynote").setContent(data);
$('#mynotemsg').html('');
$('.fixbtn.notes').toggleClass('open');
}else{
alert('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('.notelink').click(function(){
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/removenote",
success: function(data){
if(data=='removed'){
$('#note_id').val('');
tinymce.get("mynote").setContent('');
$('#mynotemsg').html('');
$('.fixbtn.notes').toggleClass('open');
$('.fixbtn.mynotes').removeClass('open');
}else{
alert('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('.mynotes,.notelist').on('click','.removenote',function(e){
if(confirm('Are you sure want to remove note?'))
{
var noteid=$(this).attr('data-noteid');
$('.loader').css('display','block');
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/deletenote",
data: 'note_id='+noteid,
success: function(data){
if(data=='removed'){
$('.loader').css('display','none');
$('#note-list #'+noteid+',.notelist #'+noteid).css('display','none');
//window.location.reload();
}else{
$('.loader').css('display','none');
alert('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
$('.loader').css('display','none');
alert(errortype);
}
});
}
e.preventDefault();
});
</script>
<script>
$("#commentfile").change(function(){
$("#file-name").text(this.files[0].name);
});
</script>
<script src="/hindi/drishti/js/jquery.fancybox.js"></script> <script>
$(".iframe").fancybox();
$('.datepicker').datepicker();
$('.datepicker').datepicker("option","dateFormat","yy-mm-dd");
$('#startdate').val($('#hdstart').val());
$('#enddate').val($('#hdend').val());
$(document).ready(function(){
$('.list-toggle').click(function(){
$('.list-category').toggleClass('active');
$(this).toggleClass('active');
$('.value').text(function(i, text){
return text === "Hide Menu" ? "Show Menu" : "Hide Menu";
});
});
$('aside button.close').click(function(){
$('.list-category').toggleClass('active');
$('.list-toggle').toggleClass('active');
});
$('.fixbtn .btn').click(function(){
$('.fixbtn .btn').not(this).parents('.fixbtn').removeClass('open');
$(this).parents('.fixbtn').toggleClass('open');
});
$('.fixbtn a.close').click(function(){
$(this).parents('.fixbtn').removeClass('open');
});
$('.note-btn').click(function(){
$('#mynotemsg').html('');
$('.fixbtn.notes').toggleClass('open');
});
$('.viewmore a').click(function(){
$('.hide').slideToggle('active');
$(this).text(function(i, text){
return text === "View More" ? "View Less" : "View More";
});
});
});
</script>
<script>
$(document).ready(function(){
if(screen.width < 768){
$('.box-toggle .box-slide p.subheading').click(function(){
$(this).toggleClass('open').next().slideToggle();
});
}
});
</script>
<script>
$('#bookSession').on('click',function(e){
$.ajax({
type: "POST",
data: {
'course': $('#bookSession').data('course')
},
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/book-online-session",
success: function(json){
var obj = JSON.parse(json);
if (obj.status==200) {
alert(obj.message);
}
else
{
alert(obj.message);
window.location.reload();
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
e.preventDefault();
});
</script>
<script>
$('#requestACallBackFrm').on('submit',function(e){
$.ajax({
type: "POST",
data: $('#requestACallBackFrm').serialize(),
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/request-a-call-back",
success: function(json){
var obj = JSON.parse(json);
if (obj.status==200) {
alert(obj.message);
document.getElementById('requestACallBackFrm').reset();
}
else
{
alert(obj.message);
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
e.preventDefault();
});
function getCookie(name) {
var match = document.cookie.match(RegExp('(?:^|;\\s*)' + name + '=([^;]*)'));
return match ? match[1] : null;
}
if(getCookie('isLoginHindi')==1){
document.getElementById("isLoginHindi").style.display='inherit';
// document.getElementById("isLoginHindiNotes").style.display='inherit';
// document.getElementById("isNotLoginHindiNotes").style.display='None';
document.getElementById("isNotLoginHindiRegister").style.display='None';
document.getElementById("isNotLoginHindiLogin").style.display='None';
console.log('Loggedin user');
}else{
console.log('NOT Loggedin user');
// document.getElementById("isLoginHindiNotes").style.display='None';
document.getElementById("isLoginHindi").style.display='None';
// document.getElementById("isNotLoginHindiNotes").style.display='inherit';
document.getElementById("isNotLoginHindiRegister").style.display='inherit';
document.getElementById("isNotLoginHindiLogin").style.display='inherit';
}
console.log('TEDST');
</script>
<script type="text/javascript">
$(".popup").colorbox({iframe: true, innerWidth: 790, innerHeight: 530});
if(screen.width < 980){
$(".popup").colorbox({innerWidth: 720, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 768){
$(".popup").colorbox({innerWidth: 420, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 480){
$(".popup").colorbox({innerWidth: 280, innerHeight: 440});
}
$("#scroll-top").click(function(){
$('html, body').animate({ scrollTop: $(".header").offset().top }, 1000);
});
$(window).scroll(function() {
var scroll = $(window).scrollTop();
if (scroll >= 500) {
$("#scroll-top").addClass("show");
} else {
$("#scroll-top").removeClass("show");
}
});
</script>
<script>
// $('.section-banner .wrapper > div').matchHeight();
$('.slider').slick({
autoplay: true,
arrows: false,
dots: true,
autoplaySpeed:3000
});
$('.services-slider').slick({
arrows: true,
slidesToShow: 3,
slidesToScroll: 1,
prevArrow: '<button type="button" class="slick-prev" title="Previous">Previous</button>',
nextArrow: '<button type="button" class="slick-next" title="Next">Next</button>',
responsive: [
{
breakpoint: 1025,
settings: {
slidesToShow: 2
}
}
]
});
$('.loader1').css('display','none');
$('.horizontal-menu').css('visibility','visible');
$('.banner').css('visibility','visible');
$('.services-slider--mobile').slick({
autoplay: true,
autoplaySpeed: 2000
});
/* $("#qa-form").steps({
headerTag: "h5",
bodyTag: "section",
transitionEffect: "slideLeft"
});*/
$("#tagcloud a").tagcloud({
size: {start: 14, end: 22, unit: "px"},
color: {start: '#3498DB', end: '#46CFB0'}
});
$(".popup-video").colorbox({iframe: true, innerWidth: 850, innerHeight: 600});
$(".feedback").colorbox({iframe: true, innerWidth: 850, innerHeight: 600});
if(screen.width < 980){
$(".popup-video").colorbox({innerWidth: 720, innerHeight: 530});
$(".feedback").colorbox({innerWidth: 720, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 768){
$(".popup-video").colorbox({innerWidth: 420, innerHeight: 530});
$(".feedback").colorbox({innerWidth: 420, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 480){
$(".popup-video").colorbox({innerWidth: 280, innerHeight: 170});
$(".feedback").colorbox({innerWidth: 280, innerHeight: 440});
}
</script>
<script>
function showarchive(year,month,day=null){
// alert('loksabha-rajyasabha-discussions'); return;
var url='https://www.drishtiias.com/hindi/archives'+'/'+year+'-'+month+'-'+day;
location=url;
//alert(url+'/archives/'+year+'/'+month+'/'+dat);
}
</script>
<script id="dsq-count-scr" src="//drishtiias.disqus.com/count.js"></script>
</body>
</html>
'
}
$reasonPhrase = 'OK' header - [internal], line ??
Cake\Http\ResponseEmitter::emitStatusLine() - CORE/src/Http/ResponseEmitter.php, line 148
Cake\Http\ResponseEmitter::emit() - CORE/src/Http/ResponseEmitter.php, line 54
Cake\Http\Server::emit() - CORE/src/Http/Server.php, line 106
[main] - ROOT/webroot/index.php, line 58 Warning (2) : Cannot modify header information - headers already sent by (output started at /var/www/drishtiias.com/public_html/hindi/vendor/cakephp/cakephp/src/Error/Debugger.php:850) [CORE/src/Http/ResponseEmitter.php , line 177 ]Code Context foreach ( $values as $value ) {
header ( sprintf (
'%s: %s' ,
$response = object(Cake\Http\Response) {
'status' => (int) 200,
'contentType' => 'text/html',
'headers' => [
'Content-Type' => [
[maximum depth reached]
]
],
'file' => null,
'fileRange' => [],
'cookies' => object(Cake\Http\Cookie\CookieCollection) {},
'cacheDirectives' => [],
'body' => '<!DOCTYPE html>
<html lang="en">
<head>
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=utf-8" />
<meta name="viewport" content="width=device-width, initial-scale=1">
<meta name="google-site-verification" content="T8BPOWVB3_clU2T2Wap2B9I4tEthojpBZYEgp2zW7Tk" />
<!-- <meta name="viewport" content="width=device-width, user-scalable=no, initial-scale=1.0, minimum-scale=1.0, maximum-scale=1.0" /> -->
<link href="https://www.drishtiias.com/hindi/favicon.ico" type="image/x-icon" rel="icon"/>
<!--[if ie]><meta content='IE=edge,chrome=1' http-equiv='X-UA-Compatible'/><![endif]-->
<meta name="format-detection" content="telephone=no" />
<link rel="canonical" href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" />
<meta name="robots" content="index,follow">
<meta name="keywords" content="भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण, Telecom Regulatory Authority of India, TRAI, ‘चलचित्र अधिनियम, 1952’, ‘Cinematograph Act,1952’ ‘केंद्रीय फिल्म प्रमाणन बोर्ड’, ‘Central Board of Film Certification, CBFC’ ‘केबल टीवी नेटवर्क (विनियमन) अधिनियम, 1995’, आचार सहिंता, Code of Conduct, ओवर द टॉप', Over The Top, OTT" />
<meta name="description" content="हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण ( Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी।" />
<meta property="og:type" content="article" />
<meta property="og:title" content="OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI - Drishti IAS" />
<meta property="og:description" content="हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण ( Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी।" />
<meta property="og:image" content="https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/drishti-dual-logo.jpg" />
<meta property="og:url" content="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" />
<meta property="og:site_name" content="Drishti IAS" />
<meta name="twitter:title" content="OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI - Drishti IAS">
<meta name="twitter:description" content="हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण ( Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी।">
<meta name="twitter:image" content="https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/drishti-dual-logo.jpg">
<meta name="twitter:site" content="Drishti IAS">
<meta name="twitter:creator" content="Drishti IAS">
<meta name="facebook-domain-verification" content="sxa6keafeqv68530rmdvc3suj228cb" />
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<style>
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a {
width: 32.5%;
}
.statepcs .paper-menu a{
width:24.5%;
}
.statepcs .paper-menu.quiz a {
width: 100%;
background:linear-gradient(to right, #ed4757, #dd4c76);
}
.statepcs .paper-menu.quiz a:hover {
width: 100%;
background:linear-gradient(135deg, #27adb9 0%, #27b999 76%);
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a.state-pcs-quiz {
display:none;
}
.statepcs .paper-menu a.state-pcs-quiz {
display:none;
}
.statepcs .submenu ul li {
width: auto;
display: inline-block;
position: relative;
margin: 0 0 10px;
padding-right: 10px;
padding-left: 0px;
background: transparent;
font-size: 18px;
color: #000;
line-height: 1.6;
}
.statepcs .submenu ul li a {
color: #000;
font-style: italic;
font-size: 13px;
background-color: #efc08c;
border-radius: 4px;
padding: 5px 8px;
}
.statepcs .submenu ul li a:hover {
color: #000;
}
.statepcs .submenu ul {
margin: -7px 0 20px;
padding-left:0px;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post a
{
width: 37px;
height: 37px;
display: inline-block;
border: 1px solid #cfcfcf;
margin-left: 5px;
font-size: 0;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post a.next {
background: url(https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/icons/icon-arrow-right.png) no-repeat center center;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post a.prev {
background: url(https://www.drishtiias.com/hindi/drishti/img/icons/icon-arrow-left.png) no-repeat center center;
}
.article-list .list-category article .btn-group .next-post {
position: absolute;
right: 30px;
top: 11px;
}
.starRating{
margin-top: -13px;
margin-bottom: 22px;
}
.starRating i{
font-size:11px;
color:#000;
}
.checked {
color: orange;
font-size:14px;
}
.unchecked {
color: #9e9e9e9e;
font-size:14px;
}
@media all and (max-width:767px) {
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a.state-pcs-quiz {
display:block;
width:100%;
background:linear-gradient(to right, #ed4757, #dd4c76);
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a:hover.state-pcs-quiz {
background:linear-gradient(135deg, #27adb9 0%, #27b999 76%);
}
.statepcs .paper-menu a.state-pcs-quiz {
display:block;
width:100%;
background:linear-gradient(to right, #ed4757, #dd4c76);
}
.statepcs .paper-menu a:hover.state-pcs-quiz {
background:linear-gradient(135deg, #27adb9 0%, #27b999 76%);
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a {
width: 49%;
margin-bottom:5px;
}
.statepcs .paper-menu.paper-submenu a:last-child {
width: 100%;
}
.statepcs .paper-menu a{
width:49%;
margin-bottom:5px;
padding: 0 22px;
}
}
</style>
<title>OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI - Drishti IAS </title>
<script>(function(w,d,t,r,u){var f,n,i;w[u]=w[u]||[],f=function(){var o={ti:"17388975"};o.q=w[u],w[u]=new UET(o),w[u].push("pageLoad")},n=d.createElement(t),n.src=r,n.async=1,n.onload=n.onreadystatechange=function(){var s=this.readyState;s&&s!=="loaded"&&s!=="complete"||(f(),n.onload=n.onreadystatechange=null)},i=d.getElementsByTagName(t)[0],i.parentNode.insertBefore(n,i)})(window,document,"script","//bat.bing.com/bat.js","uetq");</script>
<!-- Google Tag Manager -->
<script>(function(w,d,s,l,i){w[l]=w[l]||[];w[l].push({'gtm.start':
new Date().getTime(),event:'gtm.js'});var f=d.getElementsByTagName(s)[0],
j=d.createElement(s),dl=l!='dataLayer'?'&l='+l:'';j.async=true;j.src=
'https://www.googletagmanager.com/gtm.js?id='+i+dl;f.parentNode.insertBefore(j,f);
})(window,document,'script','dataLayer','GTM-N343FSV');</script>
<!-- End Google Tag Manager -->
<link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/main.css"/> <link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/custom.css"/> <link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/colorbox.css"/>
<script>var SITEURL='https://www.drishtiias.com/hindi/';</script>
<link rel="stylesheet" href="/hindi/drishti/css/fancybox.css"/> <link rel="stylesheet" href="//code.jquery.com/ui/1.12.1/themes/base/jquery-ui.css" >
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<link href="https://fonts.googleapis.com/css?family=Noto+Sans:400,700" rel="stylesheet" >
<link href="https://fonts.googleapis.com/css?family=Eczar:400,500,600,700" rel="stylesheet" >
<script src="/hindi/drishti/js/jquery.min.js"></script> <script src='https://www.google.com/recaptcha/api.js' ></script>
<script src="https://www.drishtiias.com/hindi/webroot/admin/js/tinymce/js/tinymce/tinymce.min.js" ></script>
<script src="https://www.drishtiias.com/hindi/webroot/admin/js/tinymce/js/tinymce/jquery.tinymce.min.js" ></script>
<script src="https://www.drishtiias.com/hindi/webroot/admin/js/jquery.nicescroll.js" ></script>
<script src="https://code.jquery.com/ui/1.12.1/jquery-ui.js" ></script>
<script>
$( function() {
$("#accordion").accordion({ heightStyle: "content" });
//$( "#accordion" ).accordion();
} );
</script>
<script type="text/javascript">
// $(function() {
// $("#accordion").niceScroll({ cursorcolor:"#c8c7c7", cursorwidth: "8px", autohidemode: false });
// });
tinymce.init({
selector: 'textarea.ckeditor',
height: 350,
relative_urls: false,
theme: 'modern',
plugins: [
'lists preview','searchreplace wordcount','table','paste textcolor textpattern'
],
toolbar1: 'bold italic | undo redo | alignleft aligncenter alignright alignjustify | bullist numlist outdent indent | preview | fontsizeselect | forecolor | backcolor',
image_advtab: true,
fontsize_formats: '8px 10px 12px 14px 18px 24px 36px',
content_css: [
'//fonts.googleapis.com/css?family=Lato:300,300i,400,400i',
'https://www.drishtiias.com/hindi//drishti/css/main.css',
'https://www.drishtiias.com/hindi//drishti/css/editor.css'
],
paste_preprocess : function(pl, o) {
o.content = strip_tags( o.content,'<p><br><br/><strong><b><ol><ul><h1><h2><h3><h4><h5><li><font>');
},
});
</script>
<!-- Twitter universal website tag code -->
<script>
!function(e,t,n,s,u,a){e.twq||(s=e.twq=function(){s.exe?s.exe.apply(s,arguments):s.queue.push(arguments);
},s.version='1.1',s.queue=[],u=t.createElement(n),u.async=!0,u.src='//static.ads-twitter.com/uwt.js',
a=t.getElementsByTagName(n)[0],a.parentNode.insertBefore(u,a))}(window,document,'script');
// Insert Twitter Pixel ID and Standard Event data below
twq('init','o140x');
twq('track','PageView');
</script>
<!-- End Twitter universal website tag code -->
<link href="https://fonts.googleapis.com/css?family=Roboto:400,300,500,700,900" rel="stylesheet">
<!-- Begin Mailchimp Signup Form -->
<link href="//cdn-images.mailchimp.com/embedcode/horizontal-slim-10_7.css" rel="stylesheet" type="text/css">
<style type="text/css">
#mc_embed_signup{background:#fff; clear:left; font:14px Helvetica,Arial,sans-serif; width:100%;}
/* Add your own Mailchimp form style overrides in your site stylesheet or in this style block.
We recommend moving this block and the preceding CSS link to the HEAD of your HTML file. */
</style>
<!-- <script type="text/javascript" src="//script.crazyegg.com/pages/scripts/0084/3729.js" async="async"></script> -->
<!-- Facebook Pixel Code -->
<script>
!function(f,b,e,v,n,t,s)
{if(f.fbq)return;n=f.fbq=function(){n.callMethod?
n.callMethod.apply(n,arguments):n.queue.push(arguments)};
if(!f._fbq)f._fbq=n;n.push=n;n.loaded=!0;n.version='2.0';
n.queue=[];t=b.createElement(e);t.async=!0;
t.src=v;s=b.getElementsByTagName(e)[0];
s.parentNode.insertBefore(t,s)}(window, document,'script',
'https://connect.facebook.net/en_US/fbevents.js');
fbq('init', '1121724864951499');
fbq('track', 'PageView');
</script>
<noscript><img height="1" width="1" style="display:none"
src="https://www.facebook.com/tr?id=1121724864951499&ev=PageView&noscript=1"
/></noscript>
<!-- End Facebook Pixel Code -->
<style>
#myImg {
border-radius: 5px;
cursor: pointer;
transition: 0.3s;
}
#myImg:hover {opacity: 0.7;}
/* The Modal (background) */
.modal {
display: none; /* Hidden by default */
position: fixed; /* Stay in place */
z-index: 99; /* Sit on top */
padding-top: 100px; /* Location of the box */
left: 0;
top: 0;
width: 100%; /* Full width */
height: 100%; /* Full height */
overflow: auto; /* Enable scroll if needed */
background-color: rgb(0,0,0); /* Fallback color */
background-color: rgba(0,0,0,0.8); /* Black w/ opacity */
}
/* Modal Content (image) */
.modal-content {
margin: auto;
display: block;
width: 80%;
max-width: 600px;
}
/* Caption of Modal Image */
#caption {
margin: auto;
display: block;
width: 80%;
max-width: 700px;
text-align: center;
color: #ccc;
padding: 10px 0;
height: 150px;
}
/* Add Animation */
.modal-content, #caption {
-webkit-animation-name: zoom;
-webkit-animation-duration: 0.6s;
animation-name: zoom;
animation-duration: 0.6s;
}
@-webkit-keyframes zoom {
from {-webkit-transform:scale(0)}
to {-webkit-transform:scale(1)}
}
@keyframes zoom {
from {transform:scale(0)}
to {transform:scale(1)}
}
/* The Close Button */
.close {
position: absolute;
top: 15px;
right: 35px;
color: #f1f1f1;
font-size: 40px;
font-weight: bold;
transition: 0.3s;
}
.close:hover,
.close:focus {
color: #bbb;
text-decoration: none;
cursor: pointer;
}
/* 100% Image Width on Smaller Screens */
@media only screen and (max-width: 700px){
.modal-content {
width: 90%;
}
}
</style>
<style>
.part-register{
width: 45%;
display: inline-block;
text-align: center;
vertical-align: top;
}
.online-pendrive-course.online-course .content-block .part-register .btn-block a.btn.red {
margin-top:20px;
}
@media all and (max-width:767px) {
.part-register{
width: 100%;
}
.online-pendrive-course.online-course .content-block .part-register .btn-block a.btn.red {
margin-top:20px;
line-height:1;
margin:15px 0px 9px!important;
}
}
</style>
<!-- Google Analytics -->
<script async src="https://www.googletagmanager.com/gtag/js?id=UA-44746876-3"></script>
<script>
window.dataLayer = window.dataLayer || [];
function gtag(){dataLayer.push(arguments);}
gtag('js', new Date());
gtag('config', 'UA-44746876-3');
</script>
<script src="https://www.google.com/recaptcha/api.js" async defer></script>
</head>
<body>
<!-- Google Tag Manager (noscript) -->
<noscript><iframe src="https://www.googletagmanager.com/ns.html?id=GTM-N343FSV"
height="0" width="0" style="display:none;visibility:hidden"></iframe></noscript>
<!-- End Google Tag Manager (noscript) -->
<div id="scroll-top"></div>
<div class="mobile-bar">
<style media="screen">
.mobile-bar .fixed{
font-size: 11px !important;
}
</style>
<div class="fixed">
<!-- <a href="tel:9654770770" target="_blank">दृष्टि आईएएस अब इंदौर में भी! अधिक जानकारी के लिये संपर्क करें |</a> <a href="tel:9654770770" style="background-color:#fff;padding:5px;color:#2f2f2f;border-radius:4px;">
<i class="fa fa-phone"> अभी कॉल करें </i>
</a> -->
<a href="tel:9654770770" target="_blank">इंदौर शाखा: IAS और MPPSC फाउंडेशन बैच-शुरुआत क्रमशः 6 मई और 13 मई</a> <a href="tel:9654770770" style="background-color:#fff;padding:5px;color:#2f2f2f;border-radius:4px;"><i class="fa fa-phone"> अभी कॉल करें </i>
<!-- अभी रजिस्टर करें -->
</a>
</div>
</div>
<style media="screen">
.article-list .list-category article ol li .slide img {
width: 100%;
height: 100%;
}
.article-list .list-category article ol li .slide .content a {
padding: 145px 25px 35px;
display: block;
position: relative;
height: 100%;
}
</style>
<div class="top-bar">
<div class="wrapper">
<div class="top-bar--heading">
<span>ध्यान दें:</span>
</div>
<div class="top-bar--anouncements">
<div class="anouncements-slider">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1713254864_UPSC%20results%202023.pdf" target="_blank">अंतिम परिणाम - सिविल सेवा परीक्षा 2023</a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1707900973_IFoS2024-E.pdf" target="_blank">UPSC IFOS Notification - 2024</a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1707900791_CSP2024-E.pdf" target="_blank"> UPSC CSE Notification 2024</a><a href="https://www.drishtiias.com/upsc-results" target="_blank">UPSC (Mains) - 2023 Result</a> </div>
</div>
<button type="button" rel="close">close</button>
</div>
</div>
<header class="header">
<div class="wrapper">
<div class="logo">
<a href="https://www.drishtiias.com/">
<img src="/hindi/drishti/img/logo.png" alt="Drishti IAS"/> </a>
</div>
<div class="header-right">
<div class="upper-section">
<ul class="top-links">
<li class="link-home">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/">होम</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/magazine" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#FBA113;">मासिक मैगज़ीन</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview-guidance" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#27B999;">इंटरव्यू गाइडेंस</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/blog" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#27B999;">ब्लॉग</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-course" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#14C3E5;">ऑनलाइन कोर्स</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hin/classroom-program/" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#f60000;">कक्षा कार्यक्रम</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" class="note-btn-2" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</li>
<li class="link-home make-note">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course" class="note-btn-2" target="_blank" style="background-color:#f47c7c;">DLP</a>
</li>
<!-- <li class="link-home make-note" id="isLoginHindiNotes" style="display:none;">
<a href="javascript:;" class="note-btn-1">नोट्स बनाएँ</a>
<div class="make-note-sec">
<ul class="make-note-sub">
<li><a href="javascript:void(0)" class="notelink">नया नोट</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="allnotes">नोट्स की सूची</a></li>
</ul>
</div>
</li> -->
<!-- <li class="link-home make-note" id="isNotLoginHindiNotes">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="note-btn-1 popup">नोट्स बनाएँ</a>
</li> -->
<li class="link-login make-note" id="isLoginHindi" style="display:none;">
<a href="javascript:;">माय अकाउंट</a>
<div class="make-note-sec">
<ul class="make-note-sub">
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/profile">माय प्रोफाइल</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/bookmark">माय बुकमार्क्स</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/progress">माय प्रोग्रेस</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/mynotes">माय नोट्स</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz">माय क्विज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/myaccount/changepassword">पासवर्ड बदलें</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/logout">लॉगआउट</a></li>
</ul>
</div>
</li>
<li class="link-login make-note" id="isNotLoginHindiLogin">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="popup">लॉग इन</a>
</li>
<li class="link-register" id="isNotLoginHindiRegister">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/register" class="popup">रजिस्टर</a>
</li>
</ul>
<div class="language">
<span>भाषा:</span> <a href="https://www.drishtiias.com/eng/"><span>EN</span></a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/" class="active" ><span>हिंदी</span></a>
</div>
<div class="search">
<a href="javascript:;">खोजें</a>
</div>
<div class="rss-link">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/rss.rss" target="_blank">आरएसएस फीड</a>
</div>
<div class="cart-link">
<a href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" target="_blank">Cart</a>
</div>
<div class="classroom-link">
<a href="https://www.drishtiias.com/hin/classroom-program" target="_blank">Classroom</a>
</div>
</div>
</div>
<nav class="nav">
<button><span>मेनू</span></button>
<div class="overlay"></div>
<div id="menu">
<ul>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>हमारे बारे में</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/general-introduction" >सामान्य परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-the-vision-institute-introduction" >'दृष्टि द विज़न' संस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-publications" >दृष्टि पब्लिकेशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-media-introduction" >दृष्टि मीडिया</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about_us/managing-director" >प्रबंध निदेशक</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/infrastructure" >इंफ्रास्ट्रक्चर</a></li>
</ul>
</li>
<!-- <li>
<a href="https://www.drishtiias.com/classroom-program/" target="_blank">कक्षा कार्यक्रम</a> -->
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>सिविल सेवा परीक्षा</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/introduction" >परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-exam-pattern" >परीक्षा का प्रारूप</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/why-cse" >सिविल सेवा ही क्यों?</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/myths-about-cse" >सिविल सेवा परीक्षा के विषय में मिथक</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">प्रमुख सिविल सेवाओं का परिचय</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-introduction">आई.ए.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ips-introduction">आई.पी.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ifs-introduction">आई.एफ.एस.</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">तैयारी की रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-strategy">प्रारंभिक परीक्षा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">मुख्य परीक्षा</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">इंटरव्यू</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview">इंटरव्यू रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview-guidance">इंटरव्यू गाइडेंस प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">उपयोगी पुस्तकें</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/upsc-exam-important-books">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/important-books-for-cs-optional">वैकल्पिक विषय</a>
</li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/faqs" >FAQs</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/examination-release-upsc-notification" class="toggle">परीक्षा विज्ञप्ति</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>प्रारंभिक परीक्षा</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-strategy" >रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis" >प्रिलिम्स विश्लेषण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-exam-model-paper" >मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz" class="toggle">प्रैक्टिस टेस्ट</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/daily-editorial-test">डेली एडिटोरियल टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set" >डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" >एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/economic-survey" >आर्थिक सर्वेक्षण टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/prs-pib-quiz" >PRS & PIB</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/csat-quiz" >सीसैट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/general-studies-set" >सामान्य अध्ययन टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/yojana-kurukshetra-magzine-quiz" >योजना एवं कुरुक्षेत्र टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/down-to-earth-quiz" >डाउन टू अर्थ टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/science-reporter" >विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी टेस्ट</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">Prelims Special</a>
<ul>
<!--satyam-->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pt-sprint-2024">PT Sprint 2024</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2024">संभव-2024</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pt-sprint-2023">PT Sprint 2023</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2023">संभव-2023</a></li>
<!-- satyam end -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/path-to-prelims">Path To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-refresher-programme-2020">प्रिलिम्स रिफ्रेशर प्रोग्राम 2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pt-sprint">PT Sprint 2022</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads">सीसैट</a></li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis-2018">2018 प्रारंभिक परीक्षा</a></li> -->
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">टेस्ट सीरीज़ के लिये नामांकन</a></li>
<li><a href="http://testseries.drishtiias.in/" target="_blank">फ्री मॉक टेस्ट</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/upsc-results">यू.पी.एस.सी.- सी.एस.ई. परिणाम</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>मुख्य परीक्षा</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">मेन्स स्पेशल</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2024">संभव-2024</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-marathon-2023">मेन्स मैराथन 2023</a></li>
<!-- satyam -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2023">संभव-2023</a></li>
<!-- satyam end -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-marathon">मेन्स मैराथन 2022</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">Be Mains Ready</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-program">2021</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-practice-question/2020">2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-practice-question/2021" target="_blank">2019</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-practice-question" target="_blank">मेन्स प्रैक्टिस प्रश्न</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एन. सी. ई. आर. टी.</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ncert-practice-question/history/sindhu-vally-civilization">इतिहास</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">निबंध</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/fodder-for-essay">निबंध उपयोगी उद्धरण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay">टॉपर्स के निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/model-essays">मॉडल निबंध</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interaction/viewforum.php?f=16&sid=0e3c7ffc7a250caa32dcb7fb23b4cdd7" target="_blank">साप्ताहिक निबंध प्रतियोगिता</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ethics" class="toggle">एथिक्स</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ethics/engage-in-ethics">इंगेज इन एथिक्स</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interaction/viewforum.php?f=16&sid=0e3c7ffc7a250caa32dcb7fb23b4cdd7" target="_blank">साप्ताहिक निबंध प्रतियोगिता</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year">वर्षवार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject">विषयानुसार</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-program">Be Mains Ready</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/awake-mains-examination-2020">'AWAKE' : मुख्य परीक्षा-2020</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-mains-exam-model-papers">मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<!-- <ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.एस.सी.)</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.)</a></li> -->
<!-- </ul>
</li> -->
<li><a href="javascript:;" class="toggle">इंटरव्यू</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview">इंटरव्यू रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview-guidance">इंटरव्यू गाइडेंस प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/upsc-results">यू.पी.एस.सी.- सी.एस.ई. परिणाम</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz" class="toggle"><span>प्रैक्टिस टेस्ट</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/editorial-quiz-consolidation">मासिक एडिटोरियल क्विज़ संग्रह</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/daily-editorial-test">डेली एडिटोरियल टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/path-to-prelims-quiz" >Path to prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/ca-quiz-consolidation" >मासिक करेंट अफेयर्स संग्रह</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/60-steps-to-prelims" >60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set" >डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/weekly-revision-mcqs" >साप्ताहिक रिवीज़न</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" >एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/economic-survey" >आर्थिक सर्वेक्षण टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/prs-pib-quiz" >PRS & PIB</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/csat-quiz" >सीसैट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/general-studies-set" >सामान्य अध्ययन टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/yojana-kurukshetra-magzine-quiz" >योजना एवं कुरुक्षेत्र टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/down-to-earth-quiz" >डाउन टू अर्थ टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/science-reporter" >विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी टेस्ट</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/pcs-quiz" >PCS Quiz</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs" class="toggle"><span>पी.सी.एस.</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/bihar">बिहार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/chhatisgarh">छत्तीसगढ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/rajasthan">राजस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttar-pradesh">उत्तर प्रदेश</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/haryana">हरियाणा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/jharkhand">झारखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttarakhand">उत्तराखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/madhya-pradesh">मध्य प्रदेश</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>टेस्ट सीरीज़</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">यू.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">बी.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-prelims-test-series/">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-mains-test-series/">मेन्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/bpsc-mains-test-series-2022">BPSC मेन्स टेस्ट सीरीज़ 2022-हिंदी साहित्य (वैकल्पिक विषय)</a></li>
<!-- <li><a href="javascript:;">मेन्स टेस्ट सीरीज़ - </a>
<ul>
<li><a href="javascript:;">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-mains-test-series/">हिंदी साहित्य </a></li>
</ul> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">यू.पी.पी.सी.एस</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppcs-prelims-test-series/">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series/">मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">आर.ए.एस/आर.टी.एस</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ras-prelims-testseries">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ras-mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एम.पी.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mppcs-prelims-test-series">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mppcs-mains-test-series/">मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एच.पी.एस.सी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hpsc-prelims-test-series">प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hpsc-mains-test-series" style="pointer-events: none">मेन्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">अन्य प्रतियोगी परीक्षाएँ</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/capf-test-series">सी.ए.पी.एफ़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/coming-soon" style="pointer-events: none">ई.पी.एफ़.ओ</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>करेंट अफेयर्स</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/current-affairs-news-analysis-editorials">डेली न्यूज़, एडिटोरियल और प्रिलिम्स फैक्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set">डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions">संसद टीवी संवाद</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/economic-survey">आर्थिक सर्वेक्षण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-editorial">मासिक एडिटोरियल संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-quiz">मासिक डेली क्विज़ संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-editorial-quiz-consolidation">मासिक एडिटोरियल क्विज़ संग्रह</a>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/subscription">डेली अपडेट्स के लिये सब्सक्राइब करें</a></li> -->
</ul>
</li>
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 800px) {
.extra_left{
left:0px!important;
}
}
</style>
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>दृष्टि स्पेशल्स</span></a>
<ul>
<!-- satyam -->
<!-- Added New Page 30-03-2023 -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/inspirational-icons">महत्त्वपूर्ण व्यक्तित्व</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/important-personalities">महत्त्वपूर्ण व्यक्तित्व/गौरवशाली व्यक्तित्व</a></li> -->
<!-- end -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav2023">संभव-2023</a></li> -->
<li>
<a href="javascript:;" class="toggle">संभव</a>
<ul class="extra_left">
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2024">2024</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/sambhav-2023">2023</a>
</li>
</ul>
</li>
<!-- satyam end -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/burning-issues-of-the-month">चर्चित मुद्दे</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map" class="toggle">माइंड मैप</a>
<ul class="extra_left">
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points" class="toggle">टू द पॉइंट</a>
<ul class="extra_left">
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/important-institution">महत्त्वपूर्ण संस्थान/संगठन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/learning-through-map">मैप के माध्यम से अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/summary-of-important-reports">महत्त्वपूर्ण रिपोर्ट्स की जिस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prs-capsule">पीआरएस कैप्सूल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</li>
<li>
<!-- <a href="javascript:;" class="toggle"><span>फ्री डाउनलोड्स</span></a> -->
<a href="javascript:;" class="toggle"><span>डाउनलोड्स</span></a>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ncert-books">एनसीईआरटी बुक्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-nios-study-material">एनआईओएस स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ignou-study-material">इग्नू स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-yojana-kurukshetra">योजना और कुरुक्षेत्र</a></li>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/infographics">इन्फोग्राफिक्स</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र </a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads" >सामान्य अध्ययन (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads" >सीसैट (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year" >मुख्य परीक्षा (वर्षवार)</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject" >मुख्य परीक्षा (विषयानुसार)</a>
</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/albums" class="toggle"><span>वीडियो सेक्शन</span></a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-gs-discussion" >मेन्स (जी.एस.) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-optional-discussion" >मेन्स (ओप्शनल) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/current-news-bulletin" >करेंट न्यूज़ बुलेटिन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mock-interview" >मॉक इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/topper-s-view" >टॉपर्स व्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/to-the-point" >टू द पॉइंट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/sarkari-yojanayen" >सरकारी योजनाएँ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/audio-articles" >ऑडियो आर्टिकल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy" >रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy-answer-writing-tips" >उत्तर लेखन की रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/concept-talk-by-dr-vikas-divyakirti" >कॉन्सेप्ट टॉक : डॉ. विकास दिव्यकीर्ति</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/know-about-drishti-ias" >दृष्टि आईएएस के बारे में जानें</a></li> -->
</ul>
</li>
<li>
<a href="javascript:;" class="fullmenu"><span>और देखें</span></a>
</li>
<div class="field-button storelink-mobile">
<a class="btn-blue" style="padding:13px 70px" href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</div>
</ul>
<div class="new_over"></div>
</div>
</nav>
</div>
</header>
<div class="megamenu">
<button type="button" class="close-btn"><span>close</span></button>
<div class="english-menu">
<div class="menulist">
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/from-the-editors-desk">संपादक की कलम से</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/how-to-use-the-new-website">नई वेबसाइट का लाभ कैसे उठाए?</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/blog/">ब्लॉग</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs">पी.सी.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/interview">इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tips-for-beginners">बिगनर्स के लिये सुझाव</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>एचीवर्स कॉर्नर</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-copy">टॉपर्स कॉपी</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/toppers-interview" >टॉपर्स इंटरव्यू</a> </li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>हमारे बारे में</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/general-introduction" >सामान्य परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-the-vision-institute-introduction" >'दृष्टि द विज़न' संस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-publications" >दृष्टि पब्लिकेशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/drishti-media-introduction" >दृष्टि मीडिया</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/managing-director" >प्रबंध निदेशक</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/infrastructure" >इंफ्रास्ट्रक्चर</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<ul><li><a href="https://www.drishtiias.com/hin/classroom-program/"><span>कक्षा कार्यक्रम</span></a></li></ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>प्रारंभिक परीक्षा</h3>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hindi/prelims-strategy" >रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis" >प्रिलिम्स विश्लेषण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-refresher-programme-2020">प्रिलिम्स रिफ्रेशर प्रोग्राम 2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-exam-model-paper" >मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz" class="toggle">प्रैक्टिस टेस्ट</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/daily-editorial-test">डेली एडिटोरियल टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/60-steps-to-prelims">60 Steps To Prelims</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set" >डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/weekly-revision-mcqs" >साप्ताहिक रिवीज़न</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" >एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/economic-survey" >आर्थिक सर्वेक्षण टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/prs-pib-quiz" >PRS & PIB</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/csat-quiz" >सीसैट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/general-studies-set" >सामान्य अध्ययन टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/yojana-kurukshetra-magzine-quiz" >योजना एवं कुरुक्षेत्र टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/down-to-earth-quiz" >डाउन टू अर्थ टेस्ट</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/science-reporter" >विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी टेस्ट</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads" >सामान्य अध्ययन (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads" >सीसैट (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year" >मुख्य परीक्षा (वर्षवार)</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject" >मुख्य परीक्षा (विषयानुसार)</a>
</li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims/prelims-analysis-2018">2018 प्रारंभिक परीक्षा</a></li> -->
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">टेस्ट सीरीज़ के लिये नामांकन</a></li>
<li><a href="http://testseries.drishtiias.in/">फ्री मॉक टेस्ट</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>मुख्य परीक्षा</h3>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">पाठ्यक्रम & रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-syllabus">पाठ्यक्रम</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">रणनीति</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-practice-question" target="_blank">मेन्स प्रैक्टिस प्रश्न</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">एन. सी. ई. आर. टी.</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/ncert-practice-question/history/sindhu-vally-civilization">इतिहास</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">निबंध</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/fodder-for-essay">निबंध उपयोगी उद्धरण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay">टॉपर्स के निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/model-essays">मॉडल निबंध</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interaction/viewforum.php?f=16&sid=0e3c7ffc7a250caa32dcb7fb23b4cdd7" target="_blank">साप्ताहिक निबंध प्रतियोगिता</a></li> -->
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year">वर्षवार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject">विषयानुसार</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/be-mains-ready-daily-answer-writing-program">Be Mains Ready</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/awake-mains-examination-2020">'AWAKE' : मुख्य परीक्षा-2020</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/upsc-mains-exam-model-papers">मॉडल पेपर</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series">ऑल इंडिया टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.एस.सी.)</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series">मेन्स टेस्ट सीरीज़ (यू.पी.)</a></li> -->
</ul>
</li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>पी.सी.एस.</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/bihar">बिहार</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/chhatisgarh">छत्तीसगढ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/rajasthan">राजस्थान</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttar-pradesh">उत्तर प्रदेश</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/haryana">हरियाणा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/jharkhand">झारखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/uttarakhand">उत्तराखंड</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs/25-04-2024/madhya-pradesh">मध्य प्रदेश</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>टेस्ट सीरीज़</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series" target="_blank">UPSC प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-test-series" target="_blank">UPSC मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppcs-prelims-test-series/" target="_blank">UPPCS प्रिलिम्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppsc-mains-test-series/" target="_blank">UPPCS मेन्स टेस्ट सीरीज़ </a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/bpsc-mains-test-series/" target="_blank">BPSC मेन्स टेस्ट सीरीज़ - हिंदी साहित्य</a>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>करेंट अफेयर्स</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/current-affairs-news-analysis-editorials">डेली न्यूज़, एडिटोरियल और प्रिलिम्स फैक्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/quizlist/current-affairs-quiz-set">डेली करेंट टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/subscription">डेली अपडेट्स के लिये सबस्क्राइब करें</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions">संसद टीवी संवाद</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/economic-survey">आर्थिक सर्वेक्षण</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-editorial">मासिक एडिटोरियल संग्रह</a>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-quiz">मासिक डेली क्विज़ संग्रह</a>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>दृष्टि स्पेशल्स</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/burning-issues-of-the-month">चर्चित मुद्दे</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map" class="toggle">माइंड मैप</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mind-map/gs-paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points" class="toggle">टू द पॉइंट</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper1">पेपर 1</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper2">पेपर 2</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper3">पेपर 3</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/to-the-points/paper4">पेपर 4</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/important-institution">महत्त्वपूर्ण संस्थान/संगठन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/learning-through-map">मैप के माध्यम से अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions">संसद टीवी संवाद</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/summary-of-important-reports">महत्त्वपूर्ण रिपोर्ट्स की जिस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prs-capsule">पीआरएस कैप्सूल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>डाउनलोड्स</h3>
<ul>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">टॉपर्स कॉपी</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-general-studies-copy">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-hindi-literature-copy">हिंदी साहित्य</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-history-copy">इतिहास</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-geography-copy" target="_blank">भूगोल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-philosophy-copy">दर्शनशास्त्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-essay-copy">निबंध</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/toppers-compulsory-hindi-copy">हिंदी अनिवार्य</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ncert-books">एनसीईआरटी बुक्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-nios-study-material">एनआईओएस स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-ignou-study-material">इग्नू स्टडी मैटिरियल</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/download-yojana-kurukshetra">योजना और कुरुक्षेत्र</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/infographics">इन्फोग्राफिक्स</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">विगत वर्षों के प्रश्नपत्र </a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-1-gs-downloads" >सामान्य अध्ययन (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/prelims-previous-year-papers-2-csat-downloads" >सीसैट (प्रारंभिक परीक्षा)</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-papers-by-year" >मुख्य परीक्षा (वर्षवार)</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/mains-paper-by-subject" >मुख्य परीक्षा (विषयानुसार)</a>
</li>
</ul>
</li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/free-downloads/monthly-consolidation-current">मासिक करेंट अपडेट्स संग्रह</a></li> -->
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>वीडियो सेक्शन</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-gs-discussion" >मेन्स (जी.एस.) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mains-optional-discussion" >मेन्स (ओप्शनल) डिस्कशन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/current-news-bulletin" >करेंट न्यूज़ बुलेटिन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/mock-interview" >मॉक इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/topper-s-view" >टॉपर्स व्यू</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/to-the-point" >टू द पॉइंट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/sarkari-yojanayen" >सरकारी योजनाएँ</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/audio-articles" >ऑडियो आर्टिकल्स</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy" >रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/strategy-answer-writing-tips" >उत्तर लेखन की रणनीति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/concept-talk-by-dr-vikas-divyakirti" >कॉन्सेप्ट टॉक : डॉ. विकास दिव्यकीर्ति</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/gallery/category/know-about-drishti-ias" >दृष्टि आईएएस के बारे में जानें</a></li>
</ul>
</div>
<div class="menulist">
<h3>सिविल सेवा परीक्षा</h3>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/introduction" >परिचय</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-exam-pattern" >परीक्षा का प्रारूप</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/why-cse" >सिविल सेवा ही क्यों?</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/myths-about-cse" >सिविल सेवा परीक्षा के विषय में मिथक</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">प्रमुख सिविल सेवाओं का परिचय</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ias-introduction">आई.ए.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ips-introduction">आई.पी.एस.</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/ifs-introduction">आई.एफ.एस.</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">तैयारी की रणनीति</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-strategy">प्रारंभिक परीक्षा</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains/mains-strategy">मुख्य परीक्षा</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview" >इंटरव्यू</a></li>
<li><a href="javascript:;" class="toggle">उपयोगी पुस्तकें</a>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/upsc-exam-important-books">सामान्य अध्ययन</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/important-books-for-cs-optional">वैकल्पिक विषय</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/faqs" >FAQs</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/cse/examination-release" >परीक्षा विज्ञप्ति</a></li>
<div class="field-button storelink-desktop">
<p style="margin:5px 0 25px"> </p><a class="btn-blue" style="padding:13px 70px" href="https://www.drishtilearningapp.com/estore" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</div>
</ul>
</div>
</div>
</div>
<!-- -->
<style>
marquee {
width: 100%;
font-weight: 600;
background: #ffffff;
padding: 7px;
font-size: 18px;
border-top: 5px solid transparent;
border-bottom: 5px solid transparent;
position: relative;
}
marquee::before,
marquee::after {
content: "";
position: absolute;
left: 0;
width: 100%;
height: 5px;
background: linear-gradient(to right, red, orange, yellow, green, blue, indigo, violet, red);
animation: runningColors 10s linear infinite;
}
marquee::before {
top: 0;
}
marquee::after {
bottom: 0;
}
@keyframes runningColors {
0% {
background-position: 0 0;
}
100% {
background-position: 100vw 0;
}
}
</style>
<!-- <br>
<a href="tel:8750187501" target="_blank" style="color: #470188;">
<marquee style="width: 100%;
/* font-family: 'Poppins'; */
font-weight: 600;
background: #ffffff;
padding: 13px;
font-size: 18px;"
onmouseover="this.stop();" onmouseout="this.start();"
direction="left" behavior="scroll" scrollamount="6">
इस होली के अवसर पर पाएँ हमारे सभी ऑनलाइन/पेनड्राइव कोर्सेज़, टेस्ट सीरीज़, बुक्स एवं डीएलपी पर 50% तक की भारी छूट |<a href="tel:8750187501" style="color:#470188"> कॉल करे: 8750187501</a>
</marquee></a> -->
<style media="screen">
.switch_to{
float:right;
color: #045973;
border-radius: 4px;
font-weight: bold;
border:1px solid #045973;
padding: 10px 10px 10px 10px;
margin-left: 5px;
font-size: 14px;
margin-top: 12px; margin-right: 40px;
}
.switch_to:hover{
color: #ffffff;
background-color: #045973
;
}
/* .switch_to{
float: right; margin-top: 25px; margin-right: 3rem;
} */
@media only screen and (max-width:767px){
.switch_to{
float: right; margin-top: 0; margin-right: 0;
}
}
#for_desktop,.for_desktop {
display: ;
}
#for_mobile, .for_mobile{
display: none;
}
.actual_product{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
font-family: roboto,sans-serif;
font-size: 0;
list-style: none;
-webkit-box-sizing: border-box;
/* background: url('https://www.drishtiias.com/onlinecourse/img/icon-republic.png') no-repeat right bottom; */
/* background: url('https://www.drishtiias.com/images/uploads/1652043779_Asset%204@2x.png') no-repeat right bottom; */
/* background: url('https://www.drishtiias.com/images/uploads/1652277121_Asset%204@2x%20(1).png'); */
border-radius: 8px;
transition: .3s;
text-align: left;
cursor: pointer;
padding: 20px;
min-height: auto;
box-shadow: 0 0 10px rgba(0,0,0,.3);
text-align: center!important;
margin: 2px;
}
.actual_product > img {
border-radius: 50%;
text-align: center;
}
.actual_product > h1 {
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
list-style: none;
text-align: center;
cursor: pointer;
-webkit-box-sizing: border-box;
margin: 0;
font-family: roboto,sans-serif;
margin-top: 5%;
margin-bottom: 5%;
font-weight: 500;
/* line-height: 1.2; */
font-size: 16px;
background-color: #ba2217;
padding: 1%;
border-radius: 4px;
color: white;
}
.rank{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
list-style: none;
text-align: center;
cursor: pointer;
-webkit-box-sizing: border-box;
margin-bottom: 5%;
font-family: roboto,sans-serif;
margin-top: 0!important;
margin-bottom: 10px;
/* min-height: 58px; */
font-weight: normal;
/* line-height: 1.2; */
font-size: 20px;
}
.actual_rank{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
background-color: #ffca28;
padding: 2%;
width: 50%;
text-align: center!important;
font-size:24px!important;
margin-left: 25%;
border-radius: 4px;
font-weight: 1000!important;
color: #2f2f2f;
margin-top:0px;
}
.roll_number{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
background-color: #505050;
padding: 2%;
text-align: center!important;
font-size:20px!important;
border-radius: 4px;
color: white;
margin-top:5%;
}
.programme{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
background-color: #112260;
padding: 5%;
text-align: center!important;
font-size:20px!important;
border-radius: 4px;
color: white;
}
h2{
margin-top:12px!important;
}
@media all and (max-width: 800px){
#for_desktop, .for_desktop{
display: none;
}
#for_mobile, .for_mobile{
display: block!important;
}
.wrapper{
margin-left: 10px!important;
margin-right: 10px!important;
}
.col-xs-12{
width: 90%!important;
}
.row{
margin-left:0px!important;
}
.rank{
font-size: 16px!important;
}
.actual_rank{
font-size: 16px!important;
}
.roll_number{
font-size: 16px!important;
}
.programme{
font-size: 16px!important;
}
}
</style>
<style media="screen">
.section-banner [class*="banner-"].banner-static .slider .slick-slide img{
height: 92% !important;
}
</style>
<style>
.section-banner .slider .slick-dots li button{
background-color:grey;
}
p>img{
height: 258px;
}
.banner-slider{
padding: 1px !important;
}
.bansize{
height: 282px;
}
.clutch{
margin-right: -50px !important;
margin-left: -50px !important;
}
@media (max-width: 767px){
.clutch{
margin-right: -10px !important;
margin-left: -10px !important;
}
.wrapper {
max-width: none;
padding: 0px 0px;
}
.container {
padding-left: 0px !important;
padding-right: 0px !important;
}
}
/* addon css satyam banner */
.section-banner [class*="banner-"] {
float: left;
padding: 3px 0px;
color: #fff;
}
.section-banner .slider .slick-dots li {
display: inline-block;
vertical-align: top;
/* margin-right: -10px; */
}
</style>
<link rel="stylesheet" href="https://drishticuet.com/public/eng/css/our_products.css">
<link rel="stylesheet" href="//maxcdn.bootstrapcdn.com/bootstrap/3.2.0/css/bootstrap.min.css">
<section class="article-list article-page">
<div class="list-title">
<div class="wrapper">
<div class="row">
<div class="column two col80 tal">
<h1>संसद टीवी संवाद</h1>
</div>
<div class="column two col20 tar">
<div class="breadcrumb">
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/">होम</a></li>
<li>संसद टीवी संवाद</li>
</ul>
</div>
<button class="list-toggle">filter<span class="value">Hide Menu</span></button>
</div>
</div>
</div>
</div><!-- #end list title -->
<div class="wrapper" >
<div class="list-category">
<article>
<div class="">
<div class="only_for_mobile">
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<!-- CA Square Ad -->
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="1072382824"
data-ad-format="auto"
data-full-width-responsive="true"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</div>
<br>
<style media="screen">
.only_for_mobile{
display: none;
}
@media only screen and (max-width: 800px) {
.only_for_mobile{
display: block!important;
}
}
</style>
<h6 style="border-bottom: 5px solid #665EFF;">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tags/Science-and-technology">विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी</a> </h6>
<!--<p class="note-btn"><a href="javascript:;">Make Your Note</a></p> -->
<div class="article-detail">
<!-- <a href="https://www.drishtiias.com/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" class="switch_to">Switch To English</a> -->
<div class="next-post">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/the-banking-regulation-bill-2020" class="prev">Prev</a> <a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/singapore-international-arbitration-treaty" class="next">Next</a>
</div>
<h2>OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI</h2>
<ul class="actions">
<li class="date">06 Oct 2020</li>
<li class="read">16 min read</li>
</ul>
<div class="tags-new">
<ul>टैग्स: <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tags/General-Studies -III">सामान्य अध्ययन-III</a></li><li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/tags/Information-Technology-and-Computers">सूचना प्रौद्योगिकी और कंप्यूटर</a></li></ul> </div><!-- #end tags area -->
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>संदर्भ: </b></span></h3>
<p style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण (Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘</span><a href="/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/dth-vs-ott" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">ओवर द टॉप'</span></a><span style="font-weight: 400;"> (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाॅइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी। </span></p>
<p style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;"><iframe width="100%" height="520" src="//www.youtube.com/embed/roVBGwfrXKw" allowfullscreen="allowfullscreen"></iframe> </span></p>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>प्रमुख बिंदु:</b></span><b></b></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><b><span style="font-weight: 400;">ध्यातव्य है कि TRAI ने OTT प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु किसी नए हस्तक्षेप की आवश्यकता से इनकार किया है। हालाँकि OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में लागू पूर्ववर्ती नियम अभी भी लागू रहेंगे।</span></b></li>
<li style="text-align: justify;">
<p><span style="font-weight: 400;">TRAI का यह निर्णय ‘टेलीकॉम रिलेटेड OTT’ से संबंधित है, इस निर्णय का प्रभाव मल्टीमीडिया रिलेटेड OTT’ पर नहीं पड़ेगा। </span></p>
</li>
<li style="text-align: justify;">
<p><span style="font-weight: 400;"></span><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्मों का प्रचलन बढ़ने के साथ ही देश में इंटरनेट डेटा की खपत में भी भारी वृद्धि देखने को मिली है।</span></p>
</li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">गौरतलब है कि वर्तमान में भारत में टेलीकॉम उपभोक्ताओं द्वारा औसत इंटरनेट डेटा खपत लगभग 12 जीबी (GB) है, जो पूरे विश्व में सबसे अधिक (खपत के आधार पर) है।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हालाँकि दूर संचार कंपनियों और टेलीविजन प्रसारकों ने TRAI के इस निर्णय पर निराशा व्यक्त की है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इससे पहले नवंबर 2018 में TRAI ने OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में दूरसंचार कंपनियों और अन्य हितधारकों से कई मुद्दों पर अपने विचार रखने की मांग की थी। </span></li>
</ul>
<div class="border-bg">
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्म:</b></span></h3>
<p style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT सेवाओं से आशय ऐसे एप या सेवाओं से जिनका उपयोग उपभोक्ताओं द्वारा इंटरनेट के माध्यम से किया जाता है। OTT शब्द का प्रयोग आमतौर पर वीडियो-ऑन-डिमांड प्लेटफॉर्म के संबंध में किया जाता है, लेकिन ऑडियो स्ट्रीमिंग, मैसेज सर्विस या इंटरनेट-आधारित वॉयस कॉलिंग सोल्यूशन के संदर्भ में भी इसका प्रयोग होता है।</span></p>
<p style="text-align: justify;"><b>OTT प्लेटफार्म के प्रकार:</b></p>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्म मुख्य रूप से तीन प्रकार के होते हैं।</span></li>
</ul>
<ol>
<li style="text-align: justify;"><strong>‘मल्टीमीडिया रिलेटेड OTT’ ('Multimedia Related OTT):</strong> ऐसे OTT प्लेटफार्मों जो मल्टीमीडिया से संबंधी सेवाएँ उपलब्ध कराते हैं। जैसे-यट्यूब, नेटफ्लिक्स आदि। </li>
<li style="text-align: justify;"><strong>‘एप रिलेटेड OTT’ ('App Related OTT):</strong> इस श्रेणी में उन OTT प्लेटफार्मों को रखा जाता है, जो उपभोक्ताओं को कोई जानकारी उपलब्ध कराते हैं या किसी अन्य प्रकार से उनकी सहायता करते हैं।</li>
<li style="text-align: justify;"><strong>‘टेलीकॉम रिलेटेड OTT’ ('Telecom Related OTT):</strong> इस श्रेणी में उन OTT प्लेटफार्मों को रखा जाता है जो दूरसंचार, एसएमएस या मल्टीमीडिया मैसेज भेजने से संबंधी सेवाएँ उपलब्ध करते हैं। जैसे- व्हाट्सएप, वी चैट, गूगल डुओ आदि। </li>
</ol>
</div>
<h3><span style="font-weight: 400;"> </span><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्मों का महत्त्व और</b> <b>निर्णय के लाभ:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्मों पर किसी नए नियामकीय हस्तक्षेप को लागू न करने के निर्णय से इस क्षेत्र के विकास में सहायता प्राप्त होगी।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्म नागरिकों तक विभिन्न सेवाओं की आपूर्ति के साथ ही देश की अर्थव्यवस्था को आगे ले जाने में महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाते हैं।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">एक रिपोर्ट के अनुसार, वित्तीय वर्ष 2015-16 में देश की जीडीपी में OTT प्लेटफार्मों ने लगभग 1.4 लाख करोड़ रुपए का योगदान दिया था जो वर्ष 2020 के अंत तक बढ़कर अनुमानतः 18 लाख करोड़ रुपए तक पहुँच जाएगा।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">COVID-19 महामारी के दौरान फिल्मों के प्रदर्शन से लेकर जागरूकता को बढ़ावा देने और अन्य आवश्यक सेवाओं की पहुँच सुनिश्चित करने में OTT प्लेटफार्मों ने महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाई तथा इससे रोज़गार के नए अवसर भी उत्पन्न हुए।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्मों के विनियमन की आवश्यकता:</b><span style="font-weight: 400;"> </span></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">वर्तमान में देश में सक्रिय टेलीकॉम रिलेटेड OTT प्लेटफार्म दूर संचार कंपनियों के सामान ही कॉलिंग या मैसेजिंग की सेवाएँ उपलब्ध कराते हैं। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">सेलुलर ऑपरेटर्स एसोसिएशन ऑफ इंडिया के अनुसार, यदि OTT प्लेटफार्मों (संचार से संबंधित) को विनियमित नहीं किया जाता है तो इससे दूरसंचार कंपनियों के हितों को क्षति होगी, क्योंकि OTT प्लेटफार्मों को दूर-संचार कंपनियों की तरह कठोर विनियामक या लाइसेंसिंग दिशा-निर्देशों का पालन नहीं करना पड़ता है।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>विज्ञापन:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">वर्तमान में डिज़िटल विज्ञापन का बाज़ार 30% की वृद्धि दर के साथ देश में सबसे तेज़ी से बढ़ने वाला बाज़ार है परंतु इस बाज़ार में 70% हिस्सेदारी सोशल मीडिया कंपनियों (जैसे- गूगल, फेसबुक आदि) और अन्य विदेशी कंपनियों की है।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">भारतीय प्रसारकों द्वारा OTT क्षेत्र में शुरू किये गए प्रयासों (जैसे-वूट या हॉटस्टार आदि) का हस्तक्षेप डिजिटल विज्ञापन के क्षेत्र में बहुत ही सीमित है। </span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>साइबर सुरक्षा संबंधी चुनौतियाँ:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्म की पहुँच में वृद्धि के साथ ही इससे जुड़ी नई-नई चुनौतियाँ भी देखने को मिली हैं, गौरतलब है कि OTT प्लेटफार्मों का विनियमन सूचना प्रौद्योगिकी अधिनियम, 2000 की धारा 79 के तहत किया जाता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इन प्लेटफार्मों/सोशल मीडिया पर किसी भी कंटेंट या अन्य किसी आपत्तिजनक सामग्री की सूचना मिलने पर उसे तब तक नहीं हटाया जाता जबतक कि उन्हें किसी न्यायालय अथवा सरकारी एजेंसी से इस संदर्भ में निर्देश नहीं प्राप्त होता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इस कानूनी प्रावधान का अपराधियों द्वारा भारी दुरुपयोग भी किया जाता है और ऐसे मामलों में छद्म नामों से बने फेक अकाउंट को बंद करना अपराधी की वास्तविक अवस्थिति का पता लगाना एक चुनौती बन जाता है। </span></li>
</ul>
<p><a href="/estore/study-material/state-pcs-study-materials-hindi/ras-gs-pre-mains" target="_blank" rel="noopener" title="RPSC"><b><img class="content-img" src="http://www.drishtiias.com/hindi/images/uploads/1601972699_RPSC Study Materials Prelims + Mains (GS) 1150 × 200.jpg" width="621" caption="false" style="display: block; margin-left: auto; margin-right: auto;" /></b></a></p>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>टेलीविज़न बनाम OTT: </b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><b><span style="font-weight: 400;">OTT प्लेटफार्मों की लोकप्रियता में वृद्धि के साथ ही टेलिविज़न दर्शकों की संख्या में गिरावट देखने को मिली है।</span></b></li>
<li style="text-align: justify;">गौरतलब है कि वर्तमान में टेलीविज़न प्रसारकों पर कई प्रकार के नियामकीय प्रावधान किये गए हैं, ऐसे में OTT प्लेटफार्मों के लिये विनियमन हेतु आवश्यक दिशा-निर्देशों के अभाव से टेलीविजन प्रसारकों के हितों को क्षति हो सकती है।</li>
<li style="text-align: justify;">TRAI द्वारा पहले ही टेलीविज़न प्रसारकों को टीवी चैनलों के मूल्यों पर एक सीमा निर्धारित करने का निर्देश दिया था, इसके साथ ही टेलीविजन प्रसारकों को लाइसेंस शुल्क के रूप में भी अधिक धन खर्च करना पड़ता है।</li>
<li style="text-align: justify;">टेलीविज़न प्रसारकों को प्रसारण से पहले सेंसर सर्टिफिकेट प्राप्त करना होता है जबकि OTT प्लेटफार्मों के लिये इसमें भी छूट प्राप्त है।</li>
<li style="text-align: justify;">टेलीविज़न प्रसारकों के लिये विज्ञापन दिखाने की अवधि के संदर्भ में भी एक सीमा का निर्धारण किया गया है, जिसके तहत कोई भी प्रसारक एक घंटे के दौरान 12 मिनट से अधिक विज्ञापन नहीं दिखा सकता है।</li>
<li style="text-align: justify;">वर्तमान में अधिकांश युवा टीवी की अपेक्षा OTT को अधिक प्राथमिकता देते हैं, इसी प्रकार कम उम्र के छोटे बच्चे भी सीधे OTT प्लेटफार्मों से ही जुड़ते हैं।</li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>कानूनी प्रावधान: </b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">देश में बनाई जाने वाली फिल्मों का विनियमन </span><a href="/hindi/daily-updates/daily-news-analysis/cabinet-approves-amendment-to-the-cinematograph-act-1952" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">चलचित्र अधिनियम, 1952</span></a><span style="font-weight: 400;"> (Cinematograph Act, 1952) के तहत किया जाता है, केंद्रीय फिल्म प्रमाणन बोर्ड (Central Board of Film Certification-CBFC) की स्थापना इसी अधिनियम के तहत की गई थी।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इसी प्रकार टीवी चैनलों पर प्रसारित होने वाले सभी कार्यक्रमों एवं विज्ञापनों के लिये </span><a href="/hindi/daily-updates/daily-news-analysis/cable-television-network-act-1995" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">केबल टीवी नेटवर्क (विनियमन) अधिनियम, 1995</span></a><span style="font-weight: 400;"> और इसके तहत दिये गए प्रावधानों का अनुपालन करना अनिवार्य होता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हालाँकि वर्तमान में OTT प्लेटफार्मों के लिये इस प्रकार का कोई विशेष प्रावधान नहीं किया गया है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">OTT प्रदाता ‘सूचना प्रौद्योगिकी अधिनियम, 2000’ की धारा 79 द्वारा नियंत्रित हैं, जहाँ मध्यवर्ती उत्तरदायित्व निहित हैं। इसलिये OTT सेवा प्रदाताओं को उस सामग्री के प्रवेश, संचरण और ग्रहण (Inception, Transmission and Reception) में संलग्न होने की आवश्यकता नहीं है जो उन्हें सामग्री के लिये उत्तरदायी नहीं बनाते हैं।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>OTT प्लेटफार्म को छूट देने का कारण:</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">विशेषज्ञों के अनुसार, OTT प्लेटफार्म अभी अपने विकास के प्रारंभिक चरण में हैं और वर्तमान में इनका पूरा विकास नहीं हुआ है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">ऐसे में यदि वर्तमान में OTT प्लेटफार्मों पर अधिक सख्ती की जाती है तो इनका विकास प्रभावित हो सकता है और भविष्य में उपभोक्ताओं को इसका अपेक्षित लाभ नहीं मिल पाएगा।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">साथ OTT प्लेटफार्मों पर उपलब्ध सेवाओं का लाभ लेने के लिये उपभोक्ताओं द्वारा उपयोग किये गए इंटरनेट डेटा का शुल्क दूर-संचार कंपनियों को प्राप्त होता है। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">TRAI के अनुसार, OTT दूरसंचार सेवाओं के संदर्भ में अंतराष्ट्रीय स्तर पर और विशेषकर ‘अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ’ (International Telecommunication Union- ITU) द्वारा किये जा रहे अध्ययनों के माध्यम से इस मामले में अधिक स्पष्टता आने के बाद इसपर नए सिरे से विचार किया जा सकता है।</span>
<ul style="list-style-type: circle;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ (ITU) सूचना और संचार प्रौद्योगिकियों के लिये संयुक्त राष्ट्र की विशेष एजेंसी है। ITU की स्थापना वर्ष 1865 में की गई थी, वर्तमान में विश्व के 193 देश इस संघ के सदस्य हैं। </span></li>
</ul>
</li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">गौरतलब है कि हाल ही में आयोजित अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ की बैठक में OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में और अधिक चर्चा करने की आवश्यकता को रेखांकित किया गया।</span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>दूर संचार कंपनियों और OTT प्लेटफार्म की सेवाओं में अंतर :</b></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से मांग की जा रही थी कि OTT प्लेटफार्म भी दूरसंचार कंपनियों के सामान ही सेवाएँ उपलब्ध कराती हैं ऐसे में उनपर भी सामान नियम लागू होने चाहिये। </span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">हालाँकि इस संदर्भ में कुछ लोगों का विचार अलग है, उनके अनुसार-</span>
<ul style="list-style-type: circle;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">दूरसंचार कंपनियाँ उपभोक्ताओं को फोन/मोबाइल नंबर जारी कर सकती हैं, बल्कि OTT प्लेटफार्म ऐसा नहीं कर सकते।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">दूरसंचार कंपनियाँ उपभोक्ताओं को इंटरनेट की सुविधा उपलब्ध कराते हैं जबकि OTT प्लेटफार्म इंटरनेट के लिये दूरसंचार कंपनियों पर निर्भर रहते हैं।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इंटरनेट कंपनियाँ एक नेटवर्क से दूसरे नेटवर्क के बीच संपर्क स्थापित कर सकती हैं जबकि OTT प्लेटफार्म के मामले में दो व्यक्तियों के बीच सामान प्लेटफार्म का होना आवश्यक है। </span></li>
</ul>
</li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>नेट न्यूट्रैलिटी और OTT प्लेटफार्म: </b><span style="font-weight: 400;"> </span></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><b><span style="font-weight: 400;">वर्तमान में इंटरनेट मानव जीवन का एक महत्त्वपूर्ण अंग बन गया है ऐसे में </span><a href="/hindi/daily-updates/daily-news-analysis/trai-recommends-body-to-monitor-net-neutrality" target="_blank" rel="noopener"><span style="font-weight: 400;">नेट न्यूट्रैलिटी</span></a><span style="font-weight: 400;"> (Net Neutrality) के सिद्धांत के तहत इंटरनेट पहुँच को सभी के लिये संभव बनाने तथा इसे अधिक लोकतांत्रिक बनाने की मांग भी बढ़ी है।</span></b></li>
<li style="text-align: justify;">इंटरनेट पर उपलब्ध सुविधाओं को विनियमित करते समय नेट न्यूट्रैलिटी के मूल्यों को ध्यान में रखना बहुत ही आवश्यक है। </li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">इंटरनेट पर उपलब्ध सामग्री का विनियमन करने का कार्य केंद्रीय सूचना और प्रसारण मंत्रालय के अधिकार क्षेत्र का हिस्सा है। </span></li>
</ul>
<h3 style="text-align: justify;"><span style="font-size: 18px;"><b>आगे की राह:</b><span style="font-weight: 400;"> </span></span></h3>
<ul style="list-style-type: square;">
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">भारत में OTT प्लेटफार्म का विकास अभी प्राथमिक स्तर पर है ऐसे में इनके विकास के लिये सरकार को आवश्यक सहायता प्रदान की जानी चाहिये, हालाँकि इसके लिये आवश्यक सुरक्षा चिंताओं की अनदेखी नहीं की जानी चाहिये।</span></li>
<li style="text-align: justify;"><span style="font-weight: 400;">सरकार द्वारा OTT प्लेटफार्म को दी गई नियमकीय छूट वर्तमान में उस क्षेत्र के विकास के लिये आवश्यक है परंतु OTT प्लेटफार्म को भी अपने ज़िम्मेदारी को समझते हुए अपनी सेवाओं के लिये स्वयं ही एक मानक या आचार सहिंता (Code of Conduct) का निर्धारण करना चाहिये। </span></li>
</ul>
<p style="text-align: justify;"><b>अभ्यास प्रश्न: </b><span style="font-weight: 400;">देश में ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफाॅर्म के प्रचलन के लाभ और इससे उत्पन्न चुनौतियों को रेखांकित करते हुए OTT प्लेटफार्मों के विनियम हेतु नए प्रावधानों की आवश्यकता की समीक्षा कीजिये। </span></p>
<div class="social-shares02">
<div class="row">
<div class="column two">
</div>
<div class="column two">
<div class="fr">
<!-- <div class="a2a_kit a2a_kit_size_32 a2a_default_style">
<a class="a2a_button_facebook"></a>
<a class="a2a_button_twitter"></a>
<a class="a2a_button_google_plus"></a>
<a class="a2a_button_telegram"></a>
<a class="a2a_dd a2a_counter" href="https://www.addtoany.com/share"></a>
</div> -->
<!-- <div class="counter">
<i><strong>24</strong><br>Shares</i>
</div> -->
<script async src="https://static.addtoany.com/menu/page.js"></script>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div id="disqus_thread"></div>
<script>
/**
* RECOMMENDED CONFIGURATION VARIABLES: EDIT AND UNCOMMENT THE SECTION BELOW TO INSERT DYNAMIC VALUES FROM YOUR PLATFORM OR CMS.
* LEARN WHY DEFINING THESE VARIABLES IS IMPORTANT: https://disqus.com/admin/universalcode/#configuration-variables*/
var disqus_config = function () {
this.page.url = https//www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai // Replace PAGE_URL with your page's canonical URL variable
this.page.identifier = 'ott-platform-and-trai' // Replace PAGE_IDENTIFIER with your page's unique identifier variable
};
(function() { // DON'T EDIT BELOW THIS LINE
var d = document, s = d.createElement('script');
s.src = 'https://drishtiias.disqus.com/embed.js';
s.setAttribute('data-timestamp', +new Date());
(d.head || d.body).appendChild(s);
})();
</script>
<noscript>Please enable JavaScript to view the <a href="https://disqus.com/?ref_noscript">comments powered by Disqus.</a></noscript>
</div><!-- #end article detail -->
</div>
<div class="btn-group">
<input type="hidden" name="article" id="article" value="10080">
<input type="hidden" name="articletitle" id="articletitle" value="OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="btn progress popup">माय प्रोग्रेस में भेजें</a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/login" class="btn bookmark popup">माय बुकमार्क्स में भेजें</a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/pdf/1678186727.pdf" target="_blank" class="btn pdf">प्रिंट पीडीएफ</a><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai/print/manual"" target="_blank" class="btn pdf">लेख को प्रिंट करे</a>
<!-- <div class="next-post">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/the-banking-regulation-bill-2020" class="prev">Prev</a> <a href="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/singapore-international-arbitration-treaty" class="next">Next</a> </div> -->
<p id="articlemsg"></p>
</div><!-- #end button groups -->
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527"
crossorigin="anonymous"></script>
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-format="autorelaxed"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="6456587358"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</article><!-- #end article -->
<aside>
<button class="close"></button>
<div class="menu">
<div class="menu-desc">
<div class="category">
<p class="subheading bg-red">एक्सप्लोर करें</p>
<ul>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/current-affairs-news-analysis-editorials">करेंट अफेयर्स</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/burning-issues-of-the-month">चर्चित मुद्दे</a></li> -->
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz">प्रैक्टिस टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/prelims-test-series">टेस्ट सीरीज़</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/quiz/catlist/ncert-books-quiz" target="_blank">एन. सी. ई. आर. टी. टेस्ट</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/mains-practice-question" target="_blank">मेन्स प्रैक्टिस प्रश्न</a></li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs">पी.सी.एस.</a></li>
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li> -->
<!-- <li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/interview">इंटरव्यू</a></li> -->
</ul>
</div><!-- #end category -->
<div class="only_for_desktop">
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<!-- CA Square Ad -->
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="1072382824"
data-ad-format="auto"
data-full-width-responsive="true"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</div>
<br>
<div class="updates">
<p class="subheading bg-green">नया क्या है?</p>
<div class="list">
<div class="slide">
<p><a href="https://www.youtube.com/embed/DtYJOABYu1Y">Great Nicobar Project | InfrastructureDevelopment | To The Point | UPSC Current Affairs 2024</a></p>
<p class="date">25 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/daily-updates/prelims-facts/youngest-world-chess-champion">सबसे युवा विश्व शतरंज चैंपियन</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/daily-updates/prelims-facts/euvichol-s">यूविशोल-एस</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/daily-updates/prelims-facts/dragonfly-rotorcraft-mission">ड्रैगनफ्लाई रोटरक्राफ्ट मिशन</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.youtube.com/embed/_KyeaIyS2K0">Coral Bleaching | ClimateChange | To The Point | UPSC Current Affairs 2024 | Drishti IAS</a></p>
<p class="date">24 Apr 2024</p>
</div><div class="slide">
<p><a href="https://www.youtube.com/embed/uk5q4W9iCnE">UPSC TOPPER 2023 | Bharti Sahu | Rank-850 | Hindi Medium | Mock Interview | Drishti IAS</a></p>
<p class="date">23 Apr 2024</p>
</div>
</div>
</div><!-- #end archive -->
<div class="only_for_desktop">
<script async src="https://pagead2.googlesyndication.com/pagead/js/adsbygoogle.js?client=ca-pub-4105321775414527" crossorigin="anonymous"></script>
<!-- CA Square Ad -->
<ins class="adsbygoogle"
style="display:block"
data-ad-client="ca-pub-4105321775414527"
data-ad-slot="1072382824"
data-ad-format="auto"
data-full-width-responsive="true"></ins>
<script>
(adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({});
</script>
</div>
<br>
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 800px) {
.only_for_desktop{
display: none!important;
}
}
</style>
<div class="banner-section">
<div class="banner-row">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/ias-prelims-online-course" target="_blank">
<img src="/hindi/drishti/img/pendrive-side-banner.jpg" alt=""/> </a>
</div>
<!-- <div class="banner-row">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-pendrive-courses/hindi-literature-online-course" target="_blank">
<img src="/hindi/drishti/img/hindi-lit-pendrive-side-banner.jpg" alt=""/> </a>
</div> -->
</div>
<script>
$('#archivefrm button').click(function(e){
var year=$('#archiveyear').val();
var month=$('#archivemonth').val();
if(year!='' && month!=''){
location='https://www.drishtiias.com/hindi/archives/'+year+'-'+month;
}
});
$('#archivedtfrm button').click(function(e){
var start=$('#startdate').val();
var end=$('#enddate').val();
if(start=='')
{
$('#startdate').addClass('error');
$('.err').html('कृपया प्रारंभ तिथि दर्ज करें।');
}
else if(end=='')
{
$('#enddate').addClass('error');
$('.err').html('कृपया अंत तिथि दर्ज करें।');
}
else if(new Date(end) < new Date(start))
{
$('.err').html('अमान्य तिथि सीमा');
}
else
{
location='https://www.drishtiias.com/hindi/archives/'+start+'/'+end;
}
});
</script>
</div>
</div><!-- #end menu -->
</aside><!-- #end aside -->
</div><!-- #end list category -->
</div>
</section><!-- #end article list -->
<script>
$('#sendtoprogress').click(function(e){
var article=$('#article').val();
var title = $('#articletitle').val();
var url = "https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai";
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/progress",
data: 'article='+article+'&type=2&articletitle='+title+'&url='+encodeURIComponent(url),
success: function(data){
if(data=='success'){
if($('.progresslist').length)
{
$('.progresslist').prepend('<li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li>');
}
else
{
$('.message').hide();
$( '<ul class="progresslist"><li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li></ul>' ).insertAfter( ".content .prog" );
}
$('#articlemsg').html('आर्टिकल को आपके प्रोग्रेस सेक्शन में जोड़ दिया गया है।');
$('.fixbtn.progress').toggleClass('open');
}else if(data=='already'){
$('#articlemsg').html('यह आर्टिकल आपके प्रोग्रेस सेक्शन में पहले से ही मौजूद है।');
}else if(data=='login'){
$('#articlemsg').html('आर्टिकल को प्रोग्रेस सेक्शन में जोड़ने के लिए लॉगिन करें।');
}else{ section
$('#articlemsg').html('ओह! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुनः प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('#sendtobookmark').click(function(e){
var article=$('#article').val();
var title = $('#articletitle').val();
var url = "https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai";
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi//articles/progress",
data: 'article='+article+'&type=1&articletitle='+title+'&url='+encodeURIComponent(url),
success: function(data){
if(data=='success'){
if($('.bookmarklist').length)
{
$('.bookmarklist').prepend('<li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li>');
}
else
{
$('.message').hide();
$( '<ul class="bookmarklist"><li><a href="'+url+'">'+title+'</a></li></ul>' ).insertAfter( ".content .bookm" );
}
$('#articlemsg').html('यह आर्टिकल आपके बुकमार्क्स सेक्शन में जोड़ दिया गया है।');
$('.fixbtn.bookmark').toggleClass('open');
}else if(data=='already'){
$('#articlemsg').html('यह आर्टिकल आपके बुकमार्क्स सेक्शन में पहले से ही मौजूद है।');
}else if(data=='login'){
$('#sendtobookmark').addClass('popup');
//$('#articlemsg').html('Please login to send this article into progress.');
}else{
$('#articlemsg').html('ओह! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुनः प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('#articlecomments').submit(function(e){
var regex = /^([a-zA-Z0-9_.+-])+\@(([a-zA-Z0-9-])+\.)+([a-zA-Z0-9]{2,4})+$/;
var msg=true;
var user=$('#user').val();
var useremail=$('#useremail').val();
var usermessage=$('#usermessage').val();
//$('.input-error').remove();
if(user.trim()==''){
$('#user').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#user').removeClass('input-error');
}
if(useremail.trim()==''){
$('#useremail').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!regex.test(useremail)){
$('#useremail').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#useremail').removeClass('input-error');
}
if(usermessage.trim()==''){
$('#usermessage').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#usermessage').removeClass('input-error');
}
if(msg){
var form=$('#articlecomments').serialize();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi//articles/comments",
data: form,
success: function(data){
if(data=='success'){
window.location.reload();
//$('#commentmsg').html('Your comment submitted for admin approval.');
}else if(data=='captcha'){
$('#commentmsg').html('रीकेप्चा गलत है। पुनः प्रयास करें।');
}else{
$('#commentmsg').html('ओह! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुनः प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errorstatus);
}
});
}
e.preventDefault();
});
</script>
<!-- desktop start -->
<!-- <script src="https://ajax.googleapis.com/ajax/libs/jquery/3.6.4/jquery.min.js"></script> -->
<script src="https://unpkg.com/sweetalert/dist/sweetalert.min.js"></script>
<script src="https://www.google.com/recaptcha/api.js" async defer></script>
<style>
.nb-form {
position: fixed;
z-index: 9999;
width: 300px;
background: #FFF;
right: 110px;
bottom: 60px;
transition: all .6s cubic-bezier(.22, .67, .43, 1.22) .1s;
border-radius: 10px 10px 0 0;
box-shadow: 0 2px 2px 0 rgba(0,0,0,0.14),0 1px 5px 0 rgba(0,0,0,0.12),0 3px 1px -2px rgba(0,0,0,0.2);
}
.nb-form .user-icon {
position: absolute;
top: -115px;
z-index: 99999;
right: 0px;
display: block;
width: 80px;
left: 230px;
margin: 27px auto 33px;
}
.nb-form .title {
background: #ffffff;
filter: progid:DXImageTransform.Microsoft.gradient( startColorstr='#ffffff', endColorstr='#000000',GradientType=0 );
font-size: 16px !important;
padding: 1px 10px 30px !important;
color: #fff !important;
border-radius: 10px 10px 0 0;
}
.nb-form p {
font-size: 13px;
margin: 0;
padding: 15px;
color: #666;
}
.nb-form p.message {
margin-left: 7px;
}
.nb-form form {
padding: 14px 10px 16px 1px;
}
.nb-form input,
.nb-form select {
font-family: Tahoma, Geneva, sans-serif;
font-size: 12px;
width: 254px;
max-width: 254px;
margin-bottom: 10px;
margin-left: 7px;
padding: 6px;
border: none;
border-radius: 4px;
color: #000;
border-bottom: 1px solid #f0f0f0;
}
.nb-form input:focus,
.nb-form select:focus {
outline: none;
box-shadow: none;
}
.nb-form input[type='submit'] {
display: block;
width: 120px;
margin: 0 auto;
padding: 0 20px;
height: 40px;
line-height: 40px;
border-radius: 20px;
cursor: pointer;
transition: all .4s ease;
color: #fff !important;
border: none;
margin-top: 15px;
}
.nb-form input[type='submit']:hover {
box-shadow: 0 3px 3px 0 rgba(0,0,0,0.07),0 1px 7px 0 rgba(0,0,0,0.02),0 3px 1px -1px rgba(0,0,0,0.1);
}
.nb-form ::-webkit-input-placeholder {
color: #000;
}
.nb-form ::-moz-placeholder{
color: #000;
}
.nb-form :-ms-input-placeholder {
color: #000;
}
.nb-form :-moz-placeholder {
color: #000;
}
.nb-form input[type='submit'] {
background: #ed4757;
background: -moz-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: -webkit-gradient(linear, left left, left right, color-stop(0%, #ed4757), color-stop(100%, #dd4c76));
background: -webkit-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: -o-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: -ms-linear-gradient(left, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
background: linear-gradient(to right, #ed4757 0%, #dd4c76 100%);
filter: progid:DXImageTransform.Microsoft.gradient( startColorstr='#ffffff', endColorstr='#000000',GradientType=0 );
}
@media screen and (max-width: 676px) {
.nb-form .user-icon {
top: -185px;
}
.open-button {
bottom: 42px !important;
right: 42px !important;
height:80px;
width:80px;
z-index: 55000;
}
.nb-form form {
padding: 14px 10px 16px 15px !important;
}
.nb-form .message {
display: none;
}
.nb-form form {
padding-top: 15px;
}
.nb-form{
right: 50%;
bottom: 65px;
left: 50%;
transform: translateX(-50%);
}
.nb-form.open {
bottom: 0;
}
}
/* Button used to open the chat form - fixed at the bottom of the page */
.open-button {
/* background-color: #555; */
color: white;
/* padding: 16px 20px; */
border: none;
cursor: pointer;
/* opacity: 0.8; */
position: fixed;
bottom: 22px;
right: 110px;
z-index: 55000;
/* width: 280px; */
height:80px;
width:80px;
}
/* The popup chat - hidden by default */
.chat-popup {
display: none;
position: fixed;
bottom: 0;
right: 15px;
border: 3px solid #f1f1f1;
z-index: 9;
}
/* Add styles to the form container */
/* .form-container {
max-width: 300px;
padding: 10px;
background-color: white;
} */
/* Set a style for the submit/send button */
.form-container .btn {
color: white;
padding: 16px 20px;
border: none;
cursor: pointer;
width: 100%;
margin-bottom:10px;
opacity: 0.8;
}
/* Add a red background color to the cancel button */
.form-container .cancel {
background-color: red;
}
/* Add some hover effects to buttons */
.form-container .btn:hover, .open-button:hover {
opacity: 1;
}
</style>
<!-- desktop end -->
<div id="formcontainer">
<img class="open-button" onclick="openForm()" src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1693312353_thumbnail_contact%20us%20opt1.png" alt="" class="user-icon">
<div class="chat-popup" id="myForm">
<div class="container sat">
<div class="row">
<div class="nb-form">
<img src="https://i.ibb.co/H2tV78k/istockphoto-1214857021-612x612-removebg-preview.png" alt="close" border="1" style="height:35px; width:35px; float:right; cursor:pointer;" onclick="closeForm()">
<form id="leadsform" method="POST">
<input type="text" name="FirstName" placeholder="First Name:" required>
<input type="text" name="LastName" placeholder="Last Name:" required>
<input type="email" name="EmailAddress" placeholder="Email:" required>
<input type="number" name="Phone" placeholder="Phone:" required>
<select class="medium" name="mx_Custom_4">
<option value="">Language:</option>
<option value="Hindi">Hindi</option>
<option value="English">English</option>
</select>
<select class="Interested" name="mx_Custom_5">
<option value="I am Interested in">I am interested in:</option>
<option value="UPSC">UPSC</option>
<option value="State PCS">State PCS</option>
<option value="Optional Subjects">Optional Subjects</option>
<option value="Teaching Exams">Teaching Exams</option>
<option value="Others">Others</option>
</select>
<input type="hidden" name="utm_medium" value=>
<input type="hidden" name="utm_campaign" value=>
<input type="hidden" name="utm_content" value=>
<input type="hidden" name="utm_source" value="">
<input type="hidden" name="ActivityNote" value="https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai">
<center>
<div class="g-recaptcha" data-sitekey="6LfuQ4YpAAAAAK9lbLRAs6Jbz1_dn890VRugU_dT"></div>
</center>
<input type="submit" value="Send message" class="btn">
</form>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<script>
function openForm() {
var form = document.getElementById("myForm");
var opacity = 0;
form.style.display = "block";
// Gradually increase opacity to 1
var fadeInInterval = setInterval(function () {
if (opacity >= 1) {
clearInterval(fadeInInterval);
} else {
opacity += 0.1;
form.style.opacity = opacity;
}
}, 20); // Adjust the interval as needed for the desired speed
// Add click event listener to document to close form when clicking outside
document.addEventListener("click", closeFormOnClickOutside);
}
function closeForm() {
var form = document.getElementById("myForm");
var opacity = 1;
// Gradually decrease opacity to 0
var fadeOutInterval = setInterval(function () {
if (opacity <= 0) {
clearInterval(fadeOutInterval);
form.style.display = "none";
} else {
opacity -= 0.1;
form.style.opacity = opacity;
}
}, 50); // Adjust the interval as needed for the desired speed
// Remove the click event listener when closing the form
document.removeEventListener("click", closeFormOnClickOutside);
}
function closeFormOnClickOutside(event) {
var form = document.getElementById("formcontainer");
if (!form.contains(event.target)) {
closeForm();
}
}
</script>
<script>
$(document).ready(function () {
$("#leadsform").on("submit", function (event) {
event.preventDefault();
// Validate reCAPTCHA
// let captchaResponse = grecaptcha.getResponse();
// if (captchaResponse === '') {
// swal({
// title: "Error!",
// text: "Captcha not verified. Please try again!",
// icon: "error",
// button: "OK",
// });
// return;
// }
var CaptchaCallback = function(){
$('.g-recaptcha').each(function(){
grecaptcha.render(this,{'sitekey' : '6LfuQ4YpAAAAAK9lbLRAs6Jbz1_dn890VRugU_dT'});
})
};
let formData = $(this).serialize();
// Append the reCAPTCHA response to the form data
// formData += '&g-recaptcha-response=' + CaptchaCallback;
// console.log(CaptchaCallback());
// return;
$.ajax({
url: '/leadsform',
method: 'POST',
data: formData,
dataType: 'json',
success: function (response) {
if (response.message) {
swal({
title: "Success!",
text: response.message,
icon: "success",
button: "OK",
});
// Reload the page after 2 seconds
setTimeout(function () {
location.reload();
}, 1000);
} else if (response.error) {
swal({
title: "Error!",
text: response.error,
icon: "error",
button: "OK",
});
} else if (response.errors) {
let errorMessage = '';
$.each(response.errors, function (field, message) {
errorMessage += field + ': ' + message + '\n';
});
swal({
title: "Error!",
text: errorMessage,
icon: "error",
button: "OK",
});
} else {
swal({
title: "Error!",
text: "Error submitting the form. Please try again.",
icon: "error",
button: "OK",
});
}
},
error: function (error) {
// console.log(error);
if (error.responseJSON && error.responseJSON.message) {
swal({
title: "Error!",
text: error.responseJSON.message,
icon: "error",
button: "OK",
});
} else {
swal({
title: "Error!",
text: "Error submitting the form. Please try again.",
icon: "error",
button: "OK",
});
}
}
});
});
});
</script>
<section class="section-newsletter-alerts">
<div class="wrapper">
<div class="newsletter">
<div class="label-news">न्यूज़लेटर सदस्यता</div>
<div class="form-newsletter">
<form action="" method="post" id="newsletterfrm">
<div class="field">
<input type="text" name="txtnname" id="txtnname" class="form-field" placeholder="नाम">
</div>
<div class="field">
<input type="email" name="txtnemail" id="txtnemail" class="form-field" placeholder="ईमेल">
</div>
<div class="field-button" style="position:relative;">
<button class="btn-blue" type="submit">सब्सक्राइब करें</button>
<span class="loader"></span>
</div>
<span id="nmsg"></span>
</form>
</div>
</div>
<div class="sms-alert">
<div class="label-alert">एसएमएस अलर्ट</div>
<div class="form-sms">
<form action="" method="post" id="smsalertfrm">
<div class="field">
<input type="tel" name="txtnmobile" id="txtnmobile" class="form-field" placeholder="मोबाइल नंबर">
</div>
<div class="field-button">
<button class="btn-blue" type="submit">सब्सक्राइब करें</button>
</div>
<span id="nmmsg"></span>
</form>
</div>
</div>
</div>
</section>
<!-- <footer class="footer">
<div class="wrapper">
<div class="footer-container">
<div class="col-about-us">
<h4>हमारे बारे में</h4>
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/quick-emi-payment" target="_blank">For 2nd/3rd/4th EMI - Pay Now</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/general-introduction" target="_blank">'दृष्टि द विज़न' फाउंडेशन का परिचय</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/estore/" target="_blank">दृष्टि वेब स्टोर</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/albums" target="_blank">दृष्टि मीडिया</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/managing-director" target="_blank">प्रबंध निदेशक</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/about-us/infrastructure" target="_blank">इंफ्रास्ट्रक्चर</a>
</li>
<li><a href="https://www.drishtiias.com/hindi/postal-course" target="_blank">डिस्टेंस लर्निंग प्रोग्राम</a></li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/uppcslogin" class="note-btn-1 popup">UPPCS Content</a>
</ul>
</div>
<div class="col-connect">
<h4>हमसे जुड़ें</h4>
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/contact" target="_blank">संपर्क करें </a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/feedback" class="popup">आपकी प्रतिक्रिया</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/careers" target="_blank">करियर</a>
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-reach-us">
<h4>हमसे संपर्क करें</h4>
<p><strong>दृष्टि द विज़न फाउंडेशन</strong><br>641, पहली मंजिल, डॉ. मुखर्जी नगर,<br> सिग्नेचर व्यू अपार्टमेंट के सामने ,<br> नई दिल्ली - 110009</p>
</div>
<div class="col-reach-us">
<h4> </h4>
<p><strong>दृष्टि द विज़न फाउंडेशन</strong><br>सिविल लाइन्स, प्रयागराज (इलाहाबाद),<br> उत्तर प्रदेश - 211001,<br> फोन नंबर - 8448485518, 8750187501</p>
</div>
<div class="col-social">
<ul>
<li>
<a href="https://www.instagram.com/drishtiiasenglish/?utm_medium=copy_link" target="_blank">
<i style="color:#cd486b!important;font-size:35px;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.linkedin.com/company/drishti-ias" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:35px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.facebook.com/drishtithevisionfoundation" target="_blank">
<i style="color:#4267B2;font-size:35px;" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://twitter.com/drishtiias" target="_blank">
<i style="color:#00acee!important;font-size:35px;" class="fa fa-twitter fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://t.me/drishtiiashindiofficial" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:35px;" class="fa fa-telegram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://www.youtube.com/channel/UCzLqOSZPtUKrmSEnlH4LAvw?sub_confirmation=1" target="_blank">
<i style="color:#FF0000!important;font-size:35px;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</a>
</li>
</ul>
<div class="phone">
<a href="tel:1800-121-6260">1800-121-6260</a> / <a href="tel:011-47532596">011-47532596</a>
</div>
<div class="app-links">
<a href="https://play.google.com/store/apps/details?id=com.drishti.academy.app&hl=en_IN" target="_blank">
<img src="/hindi/drishti/img/app-google.png" alt=""/> </a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/app-coming-soon" class="comin-soon">
<img src="/hindi/drishti/img/app-ios.png" alt=""/>
</a>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div class="copyright">
<div class="wrapper">
कॉपीराइट © 2018-2024 'दृष्टि द विज़न' फाउंडेशन, इंडिया | सर्वाधिकार सुरक्षित | <a href="https://www.drishtiias.com/estore/privacy-policy" target="_blank">गोपनीयता नीति</a>
</div>
</div>
</footer> -->
<style media="screen">
footer{
/* background: #fff url('https://www.drishtiias.com/coaching/img/footer-img.png') no-repeat;
background-size: cover; */
background-color: black!important;
}
.footer-container [class*="col-"].col-connect{
width:274px;
}
.footer_logo{
width: 10%;
margin-bottom: 2%;
/* border: 1px solid red; */
padding: 1%;
border-radius: 10px;
background-color: #ffffff;
}
.margin-left-only-desktop{
margin-left: 5%;
}
.social-box{
-webkit-font-smoothing: antialiased;
-webkit-text-size-adjust: 100%;
color: #222;
text-align: center;
outline: none!important;
-webkit-box-sizing: border-box;
margin: 0;
padding: 0;
border: 0;
font: inherit;
vertical-align: baseline;
}
.col-connect > ul > li {
color:#ffffff;
}
.copyright > .wrapper{
color:#ffffff;
}
@media only screen and (max-width: 800px) {
.footer_logo{
width: 30%;
text-align: center;
margin-bottom: 10%;
}
.margin-left-only-desktop{
margin-left: 0%;
}
}
</style>
<!-- <link rel="stylesheet" href="https://www.drishtiias.com/coaching/css/style.css"> -->
<link href='https://fonts.googleapis.com/css?family=Roboto' rel='stylesheet'>
<footer class="footer">
<div class="wrapper">
<div class="footer_logo_div">
<img class="footer_logo" src="https://www.drishtiias.com/frontend/img/drishti_logo_new.png" alt="">
</div>
<div class="footer-container">
<div class="col-connect">
<h5 class="open" style="font-family: 'Roboto',sans-serif;color:red;font-weight: bold;font-size: 15px;">Reach Us</h5>
<br>
<ul style="display: block;">
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
12, Main AB Road, Bhawar Kuan, Indore, Madhya Pradesh, 452007
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
641, 1<sup>st</sup> Floor, Mukherjee Nagar, Delhi-110009
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
21, Pusa Rd, WEA, Karol Bagh, Delhi-110005
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
13/15, Tashkent Marg, Civil Lines, Prayagraj, UP-211001
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
Harsh Tower 2, 45 45A, Tonk Rd, Jaipur, Rajasthan-302015
</li>
<li>
<i class="fa fa-map-marker" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
47/CC, Burlington Arcade Mall, Burlington Chauraha, Vidhan Sabha Marg, Lucknow, Uttar Pradesh-226001
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-connect margin-left-only-desktop">
<h5 class="open" style="font-family: 'Roboto',sans-serif;color:red;font-weight: bold;font-size: 15px;">Top Searches</h5>
<br>
<ul style="display: block;">
<li>
<i class="fa fa-building" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/hin/classroom-program">Classroom Programs</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/estore">Books & Magazines</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-edit" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/online-course/prelims-mains-test-series">Test Series</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-desktop" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/eng/online-course">Online Programs</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-envelope" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/statepcs">State PCS</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa fa-rupee" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/quick-emi-payment" target="_blank">For 2nd/3rd/4th EMI - Pay Now</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-graduation-cap" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:-1%"></i>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/careers">Careers</a>
</li>
</ul>
</div>
<!-- <div class="col-reach-us"> -->
<div class="col-connect">
<h5 class="open" style="font-family: 'Roboto',sans-serif;color:red;font-weight: bold;font-size: 15px;">Connect With Us</h5>
<br>
<ul style="display: block;">
<li>
<i class="fa fa-envelope" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="mailto:help@groupdrishti.in">help@groupdrishti.in</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-phone" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="tel:8010440440">English : +91 8010440440</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-phone" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a href="tel:8750187501">Hindi : +91 8750187501</a>
</li>
<li>
<i class="fa fa-envelope" aria-hidden="true" style="color:red"></i>
<a target="_blank" href="https://www.drishtiias.com/press-releases/02-03-2023">Press Releases</a>
</li>
</ul>
</div>
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 767px) {
.col-social ul li {
padding: 0 2px;
margin-bottom: 5px;
}
}
</style>
<div class="col-social" style="padding-top:0px;">
<ul>
<h5 style="font-weight: bold;font-size: 15px;color:red;text-align:left;margin-left:3%;">Hindi Social</h5>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Instagram-IAS " target="_blank">
<i style="color:#cd486b!important;font-size:25px;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/LinkedIn-IAS" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/facebook-IAS " target="_blank">
<i style="color:#4267B2;font-size:25px;" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/X-IAS " target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Telegram-IAS" target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-telegram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/YT-IAS" target="_blank">
<i style="color:#FF0000!important;font-size:25px;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Threads-IAS" target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/8x4wNhp/images-3.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/WhatsApp-IAS" target="_blank">
<i style="color:#25D366!important;font-size:25px;" class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</a>
</li>
</ul>
<ul>
<h5 style="font-weight: bold;font-size: 15px;color:red;text-align:left;margin-left:3%;"><br>English Social</h5>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Instagram-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#cd486b!important;font-size:25px;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/LinkedIn-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/FB-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#4267B2;font-size:25px;" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/X-IAS-Eng " target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Telegram-IAS-Info " target="_blank">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-telegram fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/YT-IAS-Eng " target="_blank">
<i style="color:#FF0000!important;font-size:25px;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/Threads-IAS-Eng" target="_blank" style="color: #0077b5 !important;
background-color: #ffffff;
padding: 8px;
">
<img src="https://i.ibb.co/8x4wNhp/images-3.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:20px">
</a>
</li>
<li>
<a href="https://drishti.xyz/WA-IAS" target="_blank">
<i style="color:#25D366!important;font-size:25px;" class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</a>
</li>
</ul>
<style media="screen">
/* Flexbox container for row alignment */
.app-links {
display: flex;
justify-content: space-between; /* Align items with space between them */
align-items: center; /* Vertically center items */
flex-wrap: wrap; /* Allow items to wrap to the next row on smaller screens */
}
/* Style for the links */
.comin-soon {
text-decoration: none; /* Remove underlines from links */
flex: 1; /* Distribute available space equally among items */
max-width: 33%; /* Maximum width for each item (adjust as needed) */
padding: 10px; /* Add some spacing around the items */
}
.col-social .app-links {
position: absolute;
right: -185px;
bottom: -57px;
}
/* Media query for responsiveness on smaller screens (adjust breakpoint as needed) */
@media screen and (max-width: 768px) {
.app-links {
flex-direction: column; /* Stack items vertically on smaller screens */
align-items: flex-start; /* Align items to the left */
}
.col-social .app-links {
position: relative;
right: auto;
bottom: -5px;
margin-top: 23px;
}
.col-social .app-links a {
margin-left: 0px;
}
.comin-soon {
max-width: 100%; /* Full width for each item on smaller screens */
margin-bottom: 10px; /* Add spacing between items */
}
}
</style>
<div class="app-links">
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/app-coming-soon" class="comin-soon">
<img src="https://www.drishtiias.com/frontend/img/app-google.png" alt="">
</a>
<a href="https://www.drishtiias.com/hindi/app-coming-soon" class="comin-soon">
<img src="https://www.drishtiias.com/frontend/img/app-ios.png" alt="">
</a>
<br>
<a href="https://dla.drishtiias.com/windows/" target="_blank">
<img src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1695876320_new%20windows%20logo.png" alt="" style='width:100%;height:50px;'>
</a>
</div>
</div>
</div>
</div>
<style media="screen">
@media only screen and (max-width: 700px) {
.col-connect ul{
display: contents;
}
}
</style>
<div class="copyright">
<div class="wrapper" style="text-align:left">
<h5 style="font-weight: bold;font-size: 15px;color:red;text-align:left;">
Copyright © 2018-2024 Drishti The Vision Foundation, India. All rights reserved
</h5>
<br>
<div class="footer-container">
<div class="col-connect">
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/estore/privacy-policy" target="_blank" style="text-decoration:none;">
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:0%"></i>
Privacy Policy
</a>
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-connect">
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/drishti-policies/terms-and-conditions-1" target="_blank" style="text-decoration:none;">
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:0%"></i>
Terms and Conditions
</a>
</li>
</ul>
</div>
<div class="col-connect">
<ul>
<li>
<a href="https://www.drishtiias.com/drishti-policies/cancellation-refund-policy" target="_blank" style="text-decoration:none;">
<i class="fa fa-book" aria-hidden="true" style="color:red;margin-left:0%"></i>
Cancellation/Refund Policy
</a>
</li>
</ul>
</div>
</div>
</div>
</div>
<br><br><br><br>
</footer>
<!-- This pop up will see only once for one machine/user -->
<!-- <img id="myImg" src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1672232528_63ac3ac8b1e1f_Newyear-Popup-Web.png" alt="Snow" style="width:100%;max-width:300px;display:none">
<div id="myModal_recent" class="modal">
<span class="close" id="popclose">×</span>
<img class="modal-content" id="img01">
</div>
<!-- To display the popup in the middle(vertically) in mobile phone -->
<!-- <style media="screen">
@media only screen and (max-width: 700px){
.modal-content{
margin-top: 20%;
}
}
</style> -->
<script>
// function getCookie(name) {
// var match = document.cookie.match(RegExp('(?:^|;\\s*)' + name + '=([^;]*)'));
// return match ? match[1] : null;
// }
//
// if(getCookie('isPopupDisplayed_recent_hindi_sat')!=1){
// $(document).ready(function(){
// document.cookie = "isPopupDisplayed_recent_eng_3=1";
// var m = new Date();
// var current_time = m.getUTCDate() +"/"+ (m.getUTCMonth()+1) +"/"+ m.getUTCFullYear() + " " + m.getUTCHours() + ":" + m.getUTCMinutes() + ":" + m.getUTCSeconds();
// datetimeEnd = '07/01/2023 05:00:00';
// if(Date.parse(current_time) < Date.parse(datetimeEnd)){
// $('#myModal_recent').css('display','block');
// }
// $('#img01').attr('src',$('#myImg').attr('src'));
// $('#img01').attr('style','cursor:pointer');
// });
// $('#img01').on('click',function(e){
// window.location="https://www.drishtiias.com/hindi/online-course";
// });
//
// $('#popclose').on('click',function(e){
// $('#myModal_recent').css('display','none');
// });
// }
// // Added this - if user click on anywhere outside popup - modal/popup will be gone
// $('body').click(function(e) {
// $('#myModal_recent').hide();
// });
</script>
<!-- For bottom side fix button in mobile -->
<div class="fixedButton_hand mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn_hand">
<font size="2px">Share Page</font>
<i style="color:white;font-size:15px;" class="fa fa-hand-o-down" aria-hidden="true"></i>
</div>
</div>
<a href="https://telegram.me/share/url?url=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai&text=Drishti IAS Hindi!" target="_blank" class="fixedButton_tg mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-telegram"></i>
</div>
</a>
<a href="https://www.facebook.com/sharer/sharer.php?u=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" target="_blank" class="fixedButton_fb mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#4267B2;font-size:25px;" class="fa fa-facebook"></i>
</div>
</a>
<a href="https://twitter.com/intent/tweet?url=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai&text=Drishti IAS Hindi!" target="_blank" class="fixedButton_tw mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<!-- <i style="color:#00acee!important;font-size:25px;" class="fa fa-twitter fa-social"></i> -->
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:25px;padding-top: 5px;">
</div>
</a>
<a href="https://www.linkedin.com/shareArticle?mini=true&url=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai&title=&summary=Drishti IAS Hindi!&source=" target="_blank" class="fixedButton_ln mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#0077b5!important;font-size:25px;" class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://api.whatsapp.com/send?text=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" target="_blank" class="fixedButton_wp mobile_view_only">
<div class="roundedFixedBtn">
<i style="color:#25D366!important;font-size:25px;" class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</div>
</a>
<div class="popup-box search-popup">
<div class="search-popup--box">
<form method="post" action="https://www.drishtiias.com/hindi/search" name="searchfrm" id="searchfrm">
<input type="text" placeholder="अपना सर्च कीवर्ड टाईप करें:" name="search" id="search">
<button type="submit">खोजें</button>
</form>
<button type="submit" class="btn-close" rel="close-popup">Close</button>
</div>
</div>
<script>
$('#searchfrm').submit(function(e){
var search=$('#search').val();
location='https://www.drishtiias.com/hindi/search/'+search;
e.preventDefault();
});
$(document).ready(function(){
$('.comin-soon').colorbox({innerWidth: 1100, innerHeight: 530});
if(screen.width < 1199){
$('.comin-soon').colorbox({innerWidth: 800, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 801){
$('.comin-soon').colorbox({innerWidth: 300, innerHeight: 350});
}
$('.youtube').colorbox({ iframe:true, innerWidth:640, innerHeight:390 });
if(screen.width < 768){
$('.youtube').colorbox({innerWidth:280, innerHeight:177});
}
});
</script>
<script type="text/javascript">
$('.learning-program .subheading').click(function(){
$(this).next().slideToggle();
$(this).toggleClass('open');
});
// Added the code - If user click on anywhere outside the popup - then it should be closed as asked | 01-Oct-21
$('body').click(function(e) {
$('#myModal').hide();
});
///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
</script>
<!-- Floating Social Media bar Starts -->
<link rel="stylesheet" href="https://cdnjs.cloudflare.com/ajax/libs/font-awesome/4.7.0/css/font-awesome.min.css">
<div class="float-sm">
<!-- Removed class sur-move -->
<!-- Removed ondragover="allowDrop(event)" ondrag="dragging(event)" ondrop="drop(event)" -->
<!-- Removed draggable="true" -->
<!-- onclick="show_social_float_icons();" -->
<div id="float-plus" style="cursor:pointer;" class="fl-fl float-plus">
<!-- <i style="color:red;" class="fa fa-plus fa-social"></i> -->
<img src="https://www.drishtiias.com/images/uploads/1637393581_social-media-expand.png">
</div>
<div style="cursor:pointer;" onclick="remove_social_float_icons();"class="fl-fl float-cross">
<i style="color:red" class="fa fa-close fa-social"></i>
</div>
<a href="https://drishti.xyz/facebook-IAS" target="_blank">
<div class="fl-fl float-fb">
<i style="color:#4267B2" class="fa fa-facebook fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/X-IAS" target="_blank">
<div class="fl-fl float-tw">
<!-- <i style="color:#00acee!important;" class="fa fa-twitter fa-social"></i> -->
<img src="https://i.ibb.co/4ZHkctf/images-2-removebg-preview.png" alt="images-2" border="0" style="max-height:25px;padding-top: 8px;">
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/LinkedIn-IAS" target="_blank">
<div class="fl-fl float-rs">
<i style="color:#0077b5!important;"class="fa fa-linkedin fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/Instagram-IAS " target="_blank">
<div class="fl-fl float-ig">
<i style="color:#cd486b!important;" class="fa fa-instagram fa-social"></i>
</div>
</a>
<a href="https://drishti.xyz/YT-IAS " target="_blank">
<div class="fl-fl float-pn">
<i style="color:red!important;" class="fa fa-youtube-play fa-social"></i>
</div>
</a>
<!-- <a href="https://api.whatsapp.com/send?text=https://www.drishtiias.com/hindi/loksabha-rajyasabha-discussions/ott-platform-and-trai" target="_blank">
<div style="" class="fl-fl float-wp">
<i style="color:#25D366!important;"class="fa fa-whatsapp fa-social"></i>
</div>
</a> -->
<a href=" https://drishti.xyz/Telegram-IAS " target="_blank">
<div style="" class="fl-fl float-tg">
<i style="color:#0077b5!important;"class="fa fa-telegram"></i>
</div>
</a>
</div>
<script>
// For desktop - DRAGGABLE
$('.float-plus').draggable();
$(".float-plus").css("position", "fixed");
$('.float-plus').click(function(){
show_social_float_icons();
})
var box = document.getElementById('float-plus');
$('.float-plus').mousedown(function(){
box.style.transition = "all 0s ease 0s";
});
$('.float-plus').mouseup(function(){
box.style.transition = "all 1s ease 0s";
var screen_width = screen.width;
var screen_width = parseInt(screen_width, 10)
var current_location = box.style.left;
var current_location = parseInt(current_location, 10)
var screen_middle = (screen_width/2);
var xx = (screen_width*0.04);
var x = (screen_width*0.009);
if(current_location > screen_middle){
box.style.left = (screen_width-xx) + 'px';
} else {
box.style.left = x + 'px';
}
});
// For MOBILE TOUCH - DRAGGABLE
var box = document.getElementById('float-plus');
box.addEventListener('touchstart', function(e) {
// Nothing for now!
});
box.addEventListener('touchmove', function(e) {
box.style.transform = "translate(-50%, -50%)";
var touchLocation = e.targetTouches[0];
box.style.left = (touchLocation.pageX-window.scrollX) + 'px';
box.style.top = (touchLocation.pageY-window.scrollY) + 'px';
e.preventDefault();
});
box.addEventListener('touchend', function(e) {
// Nothing for now!
});
</script>
<script>
function remove_social_float_icons() {
$(".float-fb").animate({
top: "-=8%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-fb" ).hide("slow");
},500);
$(".float-tw").animate({
top: "-=16%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-tw" ).hide("slow");
},500);
$(".float-rs").animate({
top: "-=24%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-rs" ).hide("slow");
},500);
$(".float-ig").animate({
top: "-=32%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-ig" ).hide("slow");
},500);
$(".float-pn").animate({
top: "-=40%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-pn" ).hide("slow");
},500);
$(".float-wp").animate({
top: "-=48%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-wp" ).hide("slow");
},500);
var width = (window.innerWidth > 0) ? window.innerWidth : screen.width;
if(width <= 700){
$(".float-tg").animate({
top: "-=56%",
}, 500 );
setTimeout(function(){
$( ".float-tg" ).hide("slow");
},500);
}
setTimeout(function(){
$( ".float-cross" ).hide("slow");
},500);
setTimeout(function(){
$( ".float-plus" ).show("slow");
},500);
sessionStorage.setItem("remove_social_icons", "1");
}
function show_social_float_icons(){
setTimeout(function(){
$( ".float-plus" ).hide("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-fb" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-tw" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-rs" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-ig" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-pn" ).show("slow");
},10);
setTimeout(function(){
$( ".float-wp" ).show("slow");
},10);
var width = (window.innerWidth > 0) ? window.innerWidth : screen.width;
if(width <= 700){
setTimeout(function(){
$( ".float-tg" ).show("slow");
},10);
}
setTimeout(function(){
$( ".float-cross" ).show("slow");
},10);
$(".float-fb").animate({
top: "+=8%",
}, 500 );
$(".float-tw").animate({
top: "+=16%",
}, 600 );
$(".float-rs").animate({
top: "+=24%",
}, 700 );
$(".float-ig").animate({
top: "+=32%",
}, 800 );
$(".float-pn").animate({
top: "+=40%",
}, 900 );
$(".float-wp").animate({
top: "+=48%",
}, 1000 );
if(width <= 700){
$(".float-tg").animate({
top: "+=56%",
}, 1000 );
}
sessionStorage.setItem("remove_social_icons", "0");
}
$(document).ready(function(){
var value = sessionStorage.getItem("remove_social_icons");
if(value == '1'){
remove_social_float_icons();
}
});
</script>
<!-- Floating Social Media bar Ends -->
<style>
@media only screen and (max-width: 700px) {
.float-sm {
display:none;
}
.fl-fl {
width: 40px !important;
height: 40px!important;
}
.fa-social{
padding: 5px 0!important;
}
.float-plus{
/* Prev 30 px and 30px */
width: 40px !important;
height: 40px!important;
}
.fa-plus{
padding: 5px 0!important;
/* Prev 6 px and 10px */
/* font-size:20px!important; */
}
}
@media only screen and (min-width: 700px) {
.float-tg{
display:none;
}
}
/* Floating Social Media Bar Style Starts Here */
.float-plus{
display: none;
}
.float-sm {
display:;
text-align:center;
margin-left: 10px;
}
.fl-fl {
background: #dcdcdc;
text-transform: uppercase;
letter-spacing: 3px;
padding: 4px;
width: 50px;
height: 50px;
position: fixed;
/* right: 50px; */
z-index: 1000;
font: normal normal 10px Arial;
-webkit-transition: all .25s ease;
-moz-transition: all .25s ease;
-ms-transition: all .25s ease;
-o-transition: all .25s ease;
transition: all .25s ease;
opacity: 0.9;
transition: transform .2s;
border-radius:10px;
}
.fa-social {
font-size: 20px;
color: #fff;
padding: 10px 0;
/* width: 40px; */
/* margin-left: 8px; */
}
.fl-fl:hover {
right: 100;
opacity: 1;
transform: scale(1.15);
}
.fl-fl a {
color: #fff !important;
text-decoration: none;
text-align: center;
line-height: 43px!important;
vertical-align: top!important;
}
.float-plus {
top: 22%;
}
.float-cross {
top: 22%;
}
.float-fb {
top: 30%;
}
.float-tw {
top: 38%;
}
.float-rs {
top: 46%;
}
.float-ig {
top: 54%;
}
.float-pn {
top: 62%;
}
.float-wp {
top: 70%;
}
.float-tg {
top: 78%;
}
/* Floating Social Media Bar Style Ends Here */
</style>
<script>
// function to close the popup
function closePopup() {
var modal = document.getElementById("myModal");
modal.style.display = "none";
}
// function to open the popup
function openPopup() {
var modal = document.getElementById("myModal");
modal.style.display = "block";
}
// Added the code - If user click on anywhere outside the popup
$('body').click(function(e) {
$('#myModal').hide();
});
$('#popclose').on('click',function(e){
$('#myModal').css('display','none');
});
// automatically open the popup on page load
window.onload = openPopup;
</script>
<style>
/* CSS for the popup */
.modals {
display: none;
position: fixed;
z-index: 1000;
padding-top: 10%;
left: 0;
top: 0;
width: 100%;
height: 100%;
overflow: auto;
background-color: rgb(0,0,0);
background-color: rgba(0,0,0,0.8);
box-shadow: 0px 0px 10px 0px rgba(0,0,0,0.5);
transition: transform 0.3s ease-in-out;
}
/* The Close Button */
.close {
color: white;
float: right;
font-size: 28px;
font-weight: bold;
cursor: pointer;
}
.close:hover,
.close:focus {
color: #000;
text-decoration: none;
cursor: pointer;
}
/* The Image */
.modal-content_updated {
border-radius: 5px;
margin: auto;
display: block;
max-width: 450px !important ;
max-width: 90%;
}
@media only screen and (max-width: 700px){
.modal-content_updated{
margin-top: 35%;
}
}
</style>
<script src="/hindi/drishti/js/slick.min.js"></script> <script src="/hindi/drishti/js/nav.js"></script>
<script src="/hindi/drishti/js/jquery.colorbox.js"></script> <script src="/hindi/drishti/js/custom.js"></script> <script>
var regex = /^([a-zA-Z0-9_.+-])+\@(([a-zA-Z0-9-])+\.)+([a-zA-Z0-9]{2,4})+$/;
var phonex = /^([0-9 ])+$/;
$('#newsletterfrm').submit(function(e){
var msg=true;
var txtnname=$('#txtnname').val();
var txtnemail=$('#txtnemail').val();
$('#nmsg').html('');
//$('.input-error').remove();
if(txtnname.trim()==''){
$('#txtnname').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#txtnname').removeClass('input-error');
}
if(txtnemail.trim()==''){
$('#txtnemail').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!regex.test(txtnemail)){
$('#txtnemail').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#txtnemail').removeClass('input-error');
}
if(msg){
var form=$('#newsletterfrm').serialize();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/pages/newsletterfrm",
data: form,
success: function(data){
if(data=='already'){
$('#nmsg').html('यह ई-मेल पहले से प्रयोग में है।');
}else if(data=='add'){
$('#nmsg').html('हमारे न्यूज़लेटर को सब्सक्राइब करने के लिये धन्यवाद !');
$('#txtnname').val('');
$('#txtnemail').val('');
}else{
$('#nmsg').html('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
//$('#nloader').hide();
}
});
}
e.preventDefault();
});
$('#smsalertfrm').submit(function(e){
var msg=true;
var txtnmobile=$('#txtnmobile').val();
$('#nmmsg').html('');
//$('.input-error').remove();
if(txtnmobile.trim()==''){
$('#txtnmobile').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(txtnmobile.trim().length!=10){
$('#txtnmobile').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!phonex.test(txtnmobile)){
$('#txtnmobile').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#txtnmobile').removeClass('input-error');
}
if(msg){
var form=$('#smsalertfrm').serialize();
//$('#nmloader').show();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/pages/smsalertfrm",
data: form,
success: function(data){
if(data=='already'){
$('#nmmsg').html('यह फोन नंबर पहले से प्रयोग में है।');
}else if(data=='add'){
$('#nmmsg').html('हमारे एसएमएस अलर्ट को सब्सक्राइब करने के लिये धन्यवाद !');
$('#txtnmobile').val('');
}else{
$('#nmmsg').html('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
//$('#nmloader').hide();
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
//$('#nmloader').hide();
}
});
}
e.preventDefault();
});
$('#subscriptionfrm').submit(function(e){
var msg=true;
var txtnname=$('#name').val();
var txtnemail=$('#emailaddress').val();
var txtnmobile=$('#phone').val();
$('#contactmsg').html('');
//$('.input-error').remove();
if(txtnname.trim()==''){
$('#name').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#name').removeClass('input-error');
}
if(txtnemail.trim()==''){
$('#emailaddress').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!regex.test(txtnemail)){
$('#emailaddress').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#emailaddress').removeClass('input-error');
}
if(txtnmobile.trim()==''){
$('#phone').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(txtnmobile.trim().length!=10){
$('#phone').addClass('input-error');
msg=false;
}else if(!phonex.test(txtnmobile)){
$('#phone').addClass('input-error');
msg=false;
}else{
$('#phone').removeClass('input-error');
}
if($('#dailyupdates').prop("checked") == false && $('#examnewsletter').prop("checked") == false && $('#fullnewsletter').prop("checked") == false && $('#sms').prop("checked") == false)
{
$('#contactmsg').css('display','block');
$('#contactmsg').addClass('error');
$('#contactmsg').html('कोई भी ऑप्शन सेलेक्टेड नहीं है, कृपया कम से कम एक ऑप्शन सेलेक्ट करें।');
msg=false;
}
if(msg){
$('.loader').css('display','block');
var form=$('#subscriptionfrm').serialize();
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/subscription",
data: form,
success: function(data){
$('.loader').css('display','none');
if(data=='success'){
$('#contactmsg').css('display','block');
$('#contactmsg').removeClass('error');
$('#contactmsg').html('हमारे न्यूज़लेटर को सब्सक्राइब करने के लिये धन्यवाद ! हम जल्द ही आपसे संपर्क करेंगे।');
$('#name').val('');
$('#emailaddress').val('');
$('#phone').val('');
}else{
$('#contactmsg').css('display','block');
$('#contactmsg').addClass('error');
$('#contactmsg').html('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
$('.loader').css('display','none');
alert(errortype);
//$('#nloader').hide();
}
});
}
e.preventDefault();
});
</script>
<script type="text/javascript">
$('.allnotes').click(function(){
$('.fixbtn.notes').removeClass('open');
$('.fixbtn.mynotes').toggleClass('open');
});
$('.mynotes,.notelist').on('click','.readmore',function(){
var noteid=$(this).attr('data-noteid');
$('#note_id').val(noteid);
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/setnote",
data: 'note_id='+noteid,
success: function(data){
if(data){
tinymce.get("mynote").setContent(data);
$('#mynotemsg').html('');
$('.fixbtn.notes').toggleClass('open');
}else{
alert('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('.notelink').click(function(){
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/removenote",
success: function(data){
if(data=='removed'){
$('#note_id').val('');
tinymce.get("mynote").setContent('');
$('#mynotemsg').html('');
$('.fixbtn.notes').toggleClass('open');
$('.fixbtn.mynotes').removeClass('open');
}else{
alert('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
});
$('.mynotes,.notelist').on('click','.removenote',function(e){
if(confirm('Are you sure want to remove note?'))
{
var noteid=$(this).attr('data-noteid');
$('.loader').css('display','block');
$.ajax({
type: "POST",
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/articles/deletenote",
data: 'note_id='+noteid,
success: function(data){
if(data=='removed'){
$('.loader').css('display','none');
$('#note-list #'+noteid+',.notelist #'+noteid).css('display','none');
//window.location.reload();
}else{
$('.loader').css('display','none');
alert('ओह ! कुछ गलत हो गया है। कृपया पुन: प्रयास करें।');
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
$('.loader').css('display','none');
alert(errortype);
}
});
}
e.preventDefault();
});
</script>
<script>
$("#commentfile").change(function(){
$("#file-name").text(this.files[0].name);
});
</script>
<script src="/hindi/drishti/js/jquery.fancybox.js"></script> <script>
$(".iframe").fancybox();
$('.datepicker').datepicker();
$('.datepicker').datepicker("option","dateFormat","yy-mm-dd");
$('#startdate').val($('#hdstart').val());
$('#enddate').val($('#hdend').val());
$(document).ready(function(){
$('.list-toggle').click(function(){
$('.list-category').toggleClass('active');
$(this).toggleClass('active');
$('.value').text(function(i, text){
return text === "Hide Menu" ? "Show Menu" : "Hide Menu";
});
});
$('aside button.close').click(function(){
$('.list-category').toggleClass('active');
$('.list-toggle').toggleClass('active');
});
$('.fixbtn .btn').click(function(){
$('.fixbtn .btn').not(this).parents('.fixbtn').removeClass('open');
$(this).parents('.fixbtn').toggleClass('open');
});
$('.fixbtn a.close').click(function(){
$(this).parents('.fixbtn').removeClass('open');
});
$('.note-btn').click(function(){
$('#mynotemsg').html('');
$('.fixbtn.notes').toggleClass('open');
});
$('.viewmore a').click(function(){
$('.hide').slideToggle('active');
$(this).text(function(i, text){
return text === "View More" ? "View Less" : "View More";
});
});
});
</script>
<script>
$(document).ready(function(){
if(screen.width < 768){
$('.box-toggle .box-slide p.subheading').click(function(){
$(this).toggleClass('open').next().slideToggle();
});
}
});
</script>
<script>
$('#bookSession').on('click',function(e){
$.ajax({
type: "POST",
data: {
'course': $('#bookSession').data('course')
},
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/book-online-session",
success: function(json){
var obj = JSON.parse(json);
if (obj.status==200) {
alert(obj.message);
}
else
{
alert(obj.message);
window.location.reload();
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
e.preventDefault();
});
</script>
<script>
$('#requestACallBackFrm').on('submit',function(e){
$.ajax({
type: "POST",
data: $('#requestACallBackFrm').serialize(),
url: "https://www.drishtiias.com/hindi/request-a-call-back",
success: function(json){
var obj = JSON.parse(json);
if (obj.status==200) {
alert(obj.message);
document.getElementById('requestACallBackFrm').reset();
}
else
{
alert(obj.message);
}
},
error: function(error,errortype,errorstatus){
alert(errortype);
}
});
e.preventDefault();
});
function getCookie(name) {
var match = document.cookie.match(RegExp('(?:^|;\\s*)' + name + '=([^;]*)'));
return match ? match[1] : null;
}
if(getCookie('isLoginHindi')==1){
document.getElementById("isLoginHindi").style.display='inherit';
// document.getElementById("isLoginHindiNotes").style.display='inherit';
// document.getElementById("isNotLoginHindiNotes").style.display='None';
document.getElementById("isNotLoginHindiRegister").style.display='None';
document.getElementById("isNotLoginHindiLogin").style.display='None';
console.log('Loggedin user');
}else{
console.log('NOT Loggedin user');
// document.getElementById("isLoginHindiNotes").style.display='None';
document.getElementById("isLoginHindi").style.display='None';
// document.getElementById("isNotLoginHindiNotes").style.display='inherit';
document.getElementById("isNotLoginHindiRegister").style.display='inherit';
document.getElementById("isNotLoginHindiLogin").style.display='inherit';
}
console.log('TEDST');
</script>
<script type="text/javascript">
$(".popup").colorbox({iframe: true, innerWidth: 790, innerHeight: 530});
if(screen.width < 980){
$(".popup").colorbox({innerWidth: 720, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 768){
$(".popup").colorbox({innerWidth: 420, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 480){
$(".popup").colorbox({innerWidth: 280, innerHeight: 440});
}
$("#scroll-top").click(function(){
$('html, body').animate({ scrollTop: $(".header").offset().top }, 1000);
});
$(window).scroll(function() {
var scroll = $(window).scrollTop();
if (scroll >= 500) {
$("#scroll-top").addClass("show");
} else {
$("#scroll-top").removeClass("show");
}
});
</script>
<script>
// $('.section-banner .wrapper > div').matchHeight();
$('.slider').slick({
autoplay: true,
arrows: false,
dots: true,
autoplaySpeed:3000
});
$('.services-slider').slick({
arrows: true,
slidesToShow: 3,
slidesToScroll: 1,
prevArrow: '<button type="button" class="slick-prev" title="Previous">Previous</button>',
nextArrow: '<button type="button" class="slick-next" title="Next">Next</button>',
responsive: [
{
breakpoint: 1025,
settings: {
slidesToShow: 2
}
}
]
});
$('.loader1').css('display','none');
$('.horizontal-menu').css('visibility','visible');
$('.banner').css('visibility','visible');
$('.services-slider--mobile').slick({
autoplay: true,
autoplaySpeed: 2000
});
/* $("#qa-form").steps({
headerTag: "h5",
bodyTag: "section",
transitionEffect: "slideLeft"
});*/
$("#tagcloud a").tagcloud({
size: {start: 14, end: 22, unit: "px"},
color: {start: '#3498DB', end: '#46CFB0'}
});
$(".popup-video").colorbox({iframe: true, innerWidth: 850, innerHeight: 600});
$(".feedback").colorbox({iframe: true, innerWidth: 850, innerHeight: 600});
if(screen.width < 980){
$(".popup-video").colorbox({innerWidth: 720, innerHeight: 530});
$(".feedback").colorbox({innerWidth: 720, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 768){
$(".popup-video").colorbox({innerWidth: 420, innerHeight: 530});
$(".feedback").colorbox({innerWidth: 420, innerHeight: 530});
}
if(screen.width < 480){
$(".popup-video").colorbox({innerWidth: 280, innerHeight: 170});
$(".feedback").colorbox({innerWidth: 280, innerHeight: 440});
}
</script>
<script>
function showarchive(year,month,day=null){
// alert('loksabha-rajyasabha-discussions'); return;
var url='https://www.drishtiias.com/hindi/archives'+'/'+year+'-'+month+'-'+day;
location=url;
//alert(url+'/archives/'+year+'/'+month+'/'+dat);
}
</script>
<script id="dsq-count-scr" src="//drishtiias.disqus.com/count.js"></script>
</body>
</html>
'
}
$cookies = []
$values = [
(int) 0 => 'text/html; charset=UTF-8'
]
$name = 'Content-Type'
$first = true
$value = 'text/html; charset=UTF-8' header - [internal], line ??
Cake\Http\ResponseEmitter::emitHeaders() - CORE/src/Http/ResponseEmitter.php, line 177
Cake\Http\ResponseEmitter::emit() - CORE/src/Http/ResponseEmitter.php, line 55
Cake\Http\Server::emit() - CORE/src/Http/Server.php, line 106
[main] - ROOT/webroot/index.php, line 58
OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI - Drishti IAS
OTT प्लेटफॉर्म एवं TRAI
संदर्भ:
हाल ही में भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण (Telecom Regulatory Authority of India- TRAI) ने दूर संचार क्षेत्र के ‘ ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु नए दिशानिर्देश जारी करने के इनकार कर दिया है। गौरतलब है कि देश में दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से निशुल्क वाॅइस और मैसेजिंग सेवा देने वाले OTT प्लेटफार्मों विनियमन की मांग की जा रही थी।
प्रमुख बिंदु:
ध्यातव्य है कि TRAI ने OTT प्लेटफार्मों के विनियमन हेतु किसी नए हस्तक्षेप की आवश्यकता से इनकार किया है। हालाँकि OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में लागू पूर्ववर्ती नियम अभी भी लागू रहेंगे।
TRAI का यह निर्णय ‘टेलीकॉम रिलेटेड OTT’ से संबंधित है, इस निर्णय का प्रभाव मल्टीमीडिया रिलेटेड OTT’ पर नहीं पड़ेगा।
OTT प्लेटफार्मों का प्रचलन बढ़ने के साथ ही देश में इंटरनेट डेटा की खपत में भी भारी वृद्धि देखने को मिली है।
गौरतलब है कि वर्तमान में भारत में टेलीकॉम उपभोक्ताओं द्वारा औसत इंटरनेट डेटा खपत लगभग 12 जीबी (GB) है, जो पूरे विश्व में सबसे अधिक (खपत के आधार पर) है।
हालाँकि दूर संचार कंपनियों और टेलीविजन प्रसारकों ने TRAI के इस निर्णय पर निराशा व्यक्त की है।
इससे पहले नवंबर 2018 में TRAI ने OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में दूरसंचार कंपनियों और अन्य हितधारकों से कई मुद्दों पर अपने विचार रखने की मांग की थी।
OTT प्लेटफार्म:
OTT सेवाओं से आशय ऐसे एप या सेवाओं से जिनका उपयोग उपभोक्ताओं द्वारा इंटरनेट के माध्यम से किया जाता है। OTT शब्द का प्रयोग आमतौर पर वीडियो-ऑन-डिमांड प्लेटफॉर्म के संबंध में किया जाता है, लेकिन ऑडियो स्ट्रीमिंग, मैसेज सर्विस या इंटरनेट-आधारित वॉयस कॉलिंग सोल्यूशन के संदर्भ में भी इसका प्रयोग होता है।
OTT प्लेटफार्म के प्रकार:
OTT प्लेटफार्म मुख्य रूप से तीन प्रकार के होते हैं।
‘मल्टीमीडिया रिलेटेड OTT’ ('Multimedia Related OTT): ऐसे OTT प्लेटफार्मों जो मल्टीमीडिया से संबंधी सेवाएँ उपलब्ध कराते हैं। जैसे-यट्यूब, नेटफ्लिक्स आदि।
‘एप रिलेटेड OTT’ ('App Related OTT): इस श्रेणी में उन OTT प्लेटफार्मों को रखा जाता है, जो उपभोक्ताओं को कोई जानकारी उपलब्ध कराते हैं या किसी अन्य प्रकार से उनकी सहायता करते हैं।
‘टेलीकॉम रिलेटेड OTT’ ('Telecom Related OTT): इस श्रेणी में उन OTT प्लेटफार्मों को रखा जाता है जो दूरसंचार, एसएमएस या मल्टीमीडिया मैसेज भेजने से संबंधी सेवाएँ उपलब्ध करते हैं। जैसे- व्हाट्सएप, वी चैट, गूगल डुओ आदि।
OTT प्लेटफार्मों का महत्त्व और निर्णय के लाभ:
OTT प्लेटफार्मों पर किसी नए नियामकीय हस्तक्षेप को लागू न करने के निर्णय से इस क्षेत्र के विकास में सहायता प्राप्त होगी।
OTT प्लेटफार्म नागरिकों तक विभिन्न सेवाओं की आपूर्ति के साथ ही देश की अर्थव्यवस्था को आगे ले जाने में महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाते हैं।
एक रिपोर्ट के अनुसार, वित्तीय वर्ष 2015-16 में देश की जीडीपी में OTT प्लेटफार्मों ने लगभग 1.4 लाख करोड़ रुपए का योगदान दिया था जो वर्ष 2020 के अंत तक बढ़कर अनुमानतः 18 लाख करोड़ रुपए तक पहुँच जाएगा।
COVID-19 महामारी के दौरान फिल्मों के प्रदर्शन से लेकर जागरूकता को बढ़ावा देने और अन्य आवश्यक सेवाओं की पहुँच सुनिश्चित करने में OTT प्लेटफार्मों ने महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाई तथा इससे रोज़गार के नए अवसर भी उत्पन्न हुए।
OTT प्लेटफार्मों के विनियमन की आवश्यकता:
वर्तमान में देश में सक्रिय टेलीकॉम रिलेटेड OTT प्लेटफार्म दूर संचार कंपनियों के सामान ही कॉलिंग या मैसेजिंग की सेवाएँ उपलब्ध कराते हैं।
सेलुलर ऑपरेटर्स एसोसिएशन ऑफ इंडिया के अनुसार, यदि OTT प्लेटफार्मों (संचार से संबंधित) को विनियमित नहीं किया जाता है तो इससे दूरसंचार कंपनियों के हितों को क्षति होगी, क्योंकि OTT प्लेटफार्मों को दूर-संचार कंपनियों की तरह कठोर विनियामक या लाइसेंसिंग दिशा-निर्देशों का पालन नहीं करना पड़ता है।
विज्ञापन:
वर्तमान में डिज़िटल विज्ञापन का बाज़ार 30% की वृद्धि दर के साथ देश में सबसे तेज़ी से बढ़ने वाला बाज़ार है परंतु इस बाज़ार में 70% हिस्सेदारी सोशल मीडिया कंपनियों (जैसे- गूगल, फेसबुक आदि) और अन्य विदेशी कंपनियों की है।
भारतीय प्रसारकों द्वारा OTT क्षेत्र में शुरू किये गए प्रयासों (जैसे-वूट या हॉटस्टार आदि) का हस्तक्षेप डिजिटल विज्ञापन के क्षेत्र में बहुत ही सीमित है।
साइबर सुरक्षा संबंधी चुनौतियाँ:
OTT प्लेटफार्म की पहुँच में वृद्धि के साथ ही इससे जुड़ी नई-नई चुनौतियाँ भी देखने को मिली हैं, गौरतलब है कि OTT प्लेटफार्मों का विनियमन सूचना प्रौद्योगिकी अधिनियम, 2000 की धारा 79 के तहत किया जाता है।
इन प्लेटफार्मों/सोशल मीडिया पर किसी भी कंटेंट या अन्य किसी आपत्तिजनक सामग्री की सूचना मिलने पर उसे तब तक नहीं हटाया जाता जबतक कि उन्हें किसी न्यायालय अथवा सरकारी एजेंसी से इस संदर्भ में निर्देश नहीं प्राप्त होता है।
इस कानूनी प्रावधान का अपराधियों द्वारा भारी दुरुपयोग भी किया जाता है और ऐसे मामलों में छद्म नामों से बने फेक अकाउंट को बंद करना अपराधी की वास्तविक अवस्थिति का पता लगाना एक चुनौती बन जाता है।
टेलीविज़न बनाम OTT:
OTT प्लेटफार्मों की लोकप्रियता में वृद्धि के साथ ही टेलिविज़न दर्शकों की संख्या में गिरावट देखने को मिली है।
गौरतलब है कि वर्तमान में टेलीविज़न प्रसारकों पर कई प्रकार के नियामकीय प्रावधान किये गए हैं, ऐसे में OTT प्लेटफार्मों के लिये विनियमन हेतु आवश्यक दिशा-निर्देशों के अभाव से टेलीविजन प्रसारकों के हितों को क्षति हो सकती है।
TRAI द्वारा पहले ही टेलीविज़न प्रसारकों को टीवी चैनलों के मूल्यों पर एक सीमा निर्धारित करने का निर्देश दिया था, इसके साथ ही टेलीविजन प्रसारकों को लाइसेंस शुल्क के रूप में भी अधिक धन खर्च करना पड़ता है।
टेलीविज़न प्रसारकों को प्रसारण से पहले सेंसर सर्टिफिकेट प्राप्त करना होता है जबकि OTT प्लेटफार्मों के लिये इसमें भी छूट प्राप्त है।
टेलीविज़न प्रसारकों के लिये विज्ञापन दिखाने की अवधि के संदर्भ में भी एक सीमा का निर्धारण किया गया है, जिसके तहत कोई भी प्रसारक एक घंटे के दौरान 12 मिनट से अधिक विज्ञापन नहीं दिखा सकता है।
वर्तमान में अधिकांश युवा टीवी की अपेक्षा OTT को अधिक प्राथमिकता देते हैं, इसी प्रकार कम उम्र के छोटे बच्चे भी सीधे OTT प्लेटफार्मों से ही जुड़ते हैं।
कानूनी प्रावधान:
देश में बनाई जाने वाली फिल्मों का विनियमन चलचित्र अधिनियम, 1952 (Cinematograph Act, 1952) के तहत किया जाता है, केंद्रीय फिल्म प्रमाणन बोर्ड (Central Board of Film Certification-CBFC) की स्थापना इसी अधिनियम के तहत की गई थी।
इसी प्रकार टीवी चैनलों पर प्रसारित होने वाले सभी कार्यक्रमों एवं विज्ञापनों के लिये केबल टीवी नेटवर्क (विनियमन) अधिनियम, 1995 और इसके तहत दिये गए प्रावधानों का अनुपालन करना अनिवार्य होता है।
हालाँकि वर्तमान में OTT प्लेटफार्मों के लिये इस प्रकार का कोई विशेष प्रावधान नहीं किया गया है।
OTT प्रदाता ‘सूचना प्रौद्योगिकी अधिनियम, 2000’ की धारा 79 द्वारा नियंत्रित हैं, जहाँ मध्यवर्ती उत्तरदायित्व निहित हैं। इसलिये OTT सेवा प्रदाताओं को उस सामग्री के प्रवेश, संचरण और ग्रहण (Inception, Transmission and Reception) में संलग्न होने की आवश्यकता नहीं है जो उन्हें सामग्री के लिये उत्तरदायी नहीं बनाते हैं।
OTT प्लेटफार्म को छूट देने का कारण:
विशेषज्ञों के अनुसार, OTT प्लेटफार्म अभी अपने विकास के प्रारंभिक चरण में हैं और वर्तमान में इनका पूरा विकास नहीं हुआ है।
ऐसे में यदि वर्तमान में OTT प्लेटफार्मों पर अधिक सख्ती की जाती है तो इनका विकास प्रभावित हो सकता है और भविष्य में उपभोक्ताओं को इसका अपेक्षित लाभ नहीं मिल पाएगा।
साथ OTT प्लेटफार्मों पर उपलब्ध सेवाओं का लाभ लेने के लिये उपभोक्ताओं द्वारा उपयोग किये गए इंटरनेट डेटा का शुल्क दूर-संचार कंपनियों को प्राप्त होता है।
TRAI के अनुसार, OTT दूरसंचार सेवाओं के संदर्भ में अंतराष्ट्रीय स्तर पर और विशेषकर ‘अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ’ (International Telecommunication Union- ITU) द्वारा किये जा रहे अध्ययनों के माध्यम से इस मामले में अधिक स्पष्टता आने के बाद इसपर नए सिरे से विचार किया जा सकता है।
अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ (ITU) सूचना और संचार प्रौद्योगिकियों के लिये संयुक्त राष्ट्र की विशेष एजेंसी है। ITU की स्थापना वर्ष 1865 में की गई थी, वर्तमान में विश्व के 193 देश इस संघ के सदस्य हैं।
गौरतलब है कि हाल ही में आयोजित अंतर्राष्ट्रीय दूरसंचार संघ की बैठक में OTT प्लेटफार्मों के विनियमन के संदर्भ में और अधिक चर्चा करने की आवश्यकता को रेखांकित किया गया।
दूर संचार कंपनियों और OTT प्लेटफार्म की सेवाओं में अंतर :
दूरसंचार कंपनियों द्वारा लंबे समय से मांग की जा रही थी कि OTT प्लेटफार्म भी दूरसंचार कंपनियों के सामान ही सेवाएँ उपलब्ध कराती हैं ऐसे में उनपर भी सामान नियम लागू होने चाहिये।
हालाँकि इस संदर्भ में कुछ लोगों का विचार अलग है, उनके अनुसार-
दूरसंचार कंपनियाँ उपभोक्ताओं को फोन/मोबाइल नंबर जारी कर सकती हैं, बल्कि OTT प्लेटफार्म ऐसा नहीं कर सकते।
दूरसंचार कंपनियाँ उपभोक्ताओं को इंटरनेट की सुविधा उपलब्ध कराते हैं जबकि OTT प्लेटफार्म इंटरनेट के लिये दूरसंचार कंपनियों पर निर्भर रहते हैं।
इंटरनेट कंपनियाँ एक नेटवर्क से दूसरे नेटवर्क के बीच संपर्क स्थापित कर सकती हैं जबकि OTT प्लेटफार्म के मामले में दो व्यक्तियों के बीच सामान प्लेटफार्म का होना आवश्यक है।
नेट न्यूट्रैलिटी और OTT प्लेटफार्म:
वर्तमान में इंटरनेट मानव जीवन का एक महत्त्वपूर्ण अंग बन गया है ऐसे में नेट न्यूट्रैलिटी (Net Neutrality) के सिद्धांत के तहत इंटरनेट पहुँच को सभी के लिये संभव बनाने तथा इसे अधिक लोकतांत्रिक बनाने की मांग भी बढ़ी है।
इंटरनेट पर उपलब्ध सुविधाओं को विनियमित करते समय नेट न्यूट्रैलिटी के मूल्यों को ध्यान में रखना बहुत ही आवश्यक है।
इंटरनेट पर उपलब्ध सामग्री का विनियमन करने का कार्य केंद्रीय सूचना और प्रसारण मंत्रालय के अधिकार क्षेत्र का हिस्सा है।
आगे की राह:
भारत में OTT प्लेटफार्म का विकास अभी प्राथमिक स्तर पर है ऐसे में इनके विकास के लिये सरकार को आवश्यक सहायता प्रदान की जानी चाहिये, हालाँकि इसके लिये आवश्यक सुरक्षा चिंताओं की अनदेखी नहीं की जानी चाहिये।
सरकार द्वारा OTT प्लेटफार्म को दी गई नियमकीय छूट वर्तमान में उस क्षेत्र के विकास के लिये आवश्यक है परंतु OTT प्लेटफार्म को भी अपने ज़िम्मेदारी को समझते हुए अपनी सेवाओं के लिये स्वयं ही एक मानक या आचार सहिंता (Code of Conduct) का निर्धारण करना चाहिये।
अभ्यास प्रश्न: देश में ‘ओवर द टॉप' (Over The Top- OTT) प्लेटफाॅर्म के प्रचलन के लाभ और इससे उत्पन्न चुनौतियों को रेखांकित करते हुए OTT प्लेटफार्मों के विनियम हेतु नए प्रावधानों की आवश्यकता की समीक्षा कीजिये।
Please enable JavaScript to view the comments powered by Disqus.